Bαθύς γνώστης της ελληνικής αρχαιότητας και της τοπογραφίας της, ο διευθυντής των ανασκαφών της Αρχαίας Αγοράς συνήθιζε κάποιες μέρες γιορτής, σαν την ημέρα του Πάσχα, να πηγαίνει φοιτητές και νεαρούς αρχαιολόγους που τύχαινε να βρίσκονται στην Αθήνα ως την εκκλησία της Αγίας Φωτεινής. Με ένα απ’ τα παροιμιώδη του «να, εδώ!» σταματούσε σ΄ένα φαινομενικά τυχαίο σημείο, δίχως ίχνος σήμανσης για τους πολλούς, και ζητούσε από τους παραξενεμένους συνοδοιπόρους του να ξαπλώσουν στην άσφαλτο και να ακουμπήσουν το αυτί τους στο οδόστρωμα. Με την πόλη άδεια και μια σπάνια ησυχία, τους έβαζε να αφουγκραστούν τον ήχο του Ιλισσού που ρέει ακόμα κάτω από την άσφαλτο και παραδόξως ακούγεται, με ένα απαλό κελάρυσμα σαν παραμύθι.
Τη θυμάμαι τη φορά που στάθηκα εκεί μαζί του και άκουσα το νερό να κυλά, όπως θυμάμαι τις σημαντικές μικρές στιγμές. Θυμάμαι τη συγκίνηση, το θυμό για τον μπαζωμένο και πνιγμένο στην άσφαλτο μεγάλο ποταμό της Αθήνας, τη θλίψη για την πόλη που άλλαξε και ξανάλλαξε και δεν κατάφερε να κρατήσει ορατά παρά μόνο ελάχιστα σημάδια της διαδρομής της στα χρόνια. Θυμάμαι την έκπληξη για την πόλη που υπάρχει ακόμα κάτω από την πόλη που βλέπουμε –υπόμνηση ενός άλλου κόσμου υπαρκτού αλλά αθέατου, ενός κόσμου που θεμελιώνει το σήμερα χωρίς να το υπογραμμίζει. Τον θυμάσαι στα λίγα εμβληματικά μνημεία και τον ξεχνάς στα περισσότερα, στα άφωνα κομμάτια της ζωής που πέρασε: στα σκονισμένα ερείπια που προσπερνάς, στα απαλλοτριωμένα οικόπεδα που ρημάζουν στο κέντρο της πόλης, σε αρχαίες θεμελιώσεις σε υπόγεια πολυκατοικιών, στα βιαστικά περάσματα από τους κεντρικούς σταθμούς του μετρό. Τον προσπερνάς και τον αγνοείς, αναζητώντας πάντα τα πιο λαμπρά του μέρη, ξεχνώντας πως είναι το άθροισμα που τον συγκροτεί και μας φέρνει ως εδώ.
Ο Ιλισσός κυλά κάτω απ΄την πόλη, ξεχασμένος. Το κελάρυσμά του δεν ακούγεται εδώ και χρόνια, τα νερά του «πνίγηκαν» ήδη απ΄το ’30, από το «θάπτομεν τον Ιλισσό» του Ι. Μεταξά, για να γίνουν λεωφόροι. Αντίστοιχα, τα τείχη του Θεμιστοκλή κατέληξαν «κάτι πέτρες» σε σκοτεινά υπόγεια πολυκατοικιών, στο γκαράζ της Πλατείας Κλαυθμώνος, στην Πλατεία Κοτζιά κάτω απ΄το κτίριο της Εθνικής Τράπεζας. Συνυπάρχουν με μηχανάκια κι αυτοκίνητα, με μηχανοστάσια και καυστήρες. Το Δημόσιον Σήμα, το κοιμητήριο όπου οι Αθηναίοι ενταφίαζαν τους επιφανείς νεκρούς τους, χάνεται στη σημερινή βαρβαρότητα του γύρω χώρου.
Η πόλη δεν ορίζεται μόνον από το σύγχρονο εαυτό της. Έχει μέσα της σπαράγματα του αλλοτινού κόσμου –κάποια λαμπερά κι άλλα που χάσκουν σαν παραφωνίες. Όλα τους φέρουν τη μνήμη, την ιστορία. Ο Παρθενώνας, οι δόμοι των τειχών, το περιστύλιο της Βιβλιοθήκης του Αδριανού, οι σπηλιές στο βράχο στην Αποστόλου Παύλου, το εκκλησάκι της Αγίας Δύναμης στη Μητροπόλεως, σφηνωμένο κάτω απ΄το τσιμεντένιο τέρας του παλιού Υπουργείου Παιδείας και το χάλασμα του μεντρεσέ στους Αέρηδες είναι όλα ψηφίδες μιας ιστορίας, μιας συνέχειας, με ένδοξες και ταπεινότερες μέρες. Αθροίζονται.
Σπάνια συζητάμε για τα μνημεία. Η διαχείρισή τους είναι θέμα εκτός βασικής ατζέντας, στις παρυφές της πολιτικής. Μας ενδιαφέρουν ως εθνικό τρόπαια, μας βασανίζουν ως τυχαία ανακάλυψη στο δικό μας κτήμα, μας αφήνουν αδιάφορους ως σκηνικό εκτός αν έχουν φωτογραφική βαρύτητα, αν «γράφουν» στα ενσταντανέ. Διεκδικούμε τα μνημεία που δεν έχουμε και συχνά αγνοούμε αυτά που υπάρχουν μπροστά μας, τα διαθέσιμα. Θέλουμε –εύλογα- να επιστρέψουν τα γλυπτά του Παρθενώνα «στο σπίτι τους», μα το σπίτι τους, τον αθηναϊκό βράχο, συχνά τον ξέρουμε μόνον από μακριά, ως κομμάτι ορίζοντα, όχι ως στοιχείο μνήμης και έμπνευσης. Με άλλα λόγια, επιμένουμε στην αντίδραση, μα απαξιώνουμε την κατανόηση.
Η πόλη κάτω απ’ την πόλη, ενίοτε μέσα στην πόλη, υπάρχει. Δεν είναι ούτε ένα τεράστιο μνημείο που πρέπει να αναδειχθεί στο ακέραιο σε βάρος της ζωής που συνεχίζεται ούτε η έκφραση ενός κόσμου που πρέπει να μπαζωθεί για να προχωρήσουμε εμείς. Είναι ευκαιρία για κατανόηση και για αναζήτηση εντός, στην προσωπική και μαζί στην αρχέγονη μνήμη. Είναι υποχρέωση για διάλογο και για μια άσκηση ισορροπίας ανάμεσα στην προστασία του χθες και την ανάγκη του σήμερα. Κυρίως, η πόλη κάτω απ΄την πόλη δεν είναι μόνον φορέας ενός απόμακρου παρελθόντος, αλλά και καμβάς του σήμερα.
Ας μη γελιόμαστε. Συνεκτική πολιτική για τα μνημεία δεν είχαμε ποτέ, όπως δεν είχαμε για τόσους άλλους τομείς του εθνικού βίου. Μα από κάπου πρέπει να αρχίσουμε. Ρίχνοντας ένα βλέμμα, διαβάζοντας μια αράδα, εντάσσοντάς τα στη ζωή μας με τρόπο σημερινό –ως προσθήκη κι όχι ως πρόβλημα, ως έμπνευση κι όχι ως αναγκαίο κακό. Είναι δύσκολο να ξεφύγουμε από το μνημείο ως τουριστικό τρόπαιο, να το κάνουμε μέρος της σημερινής ζωής. Μα γίνεται. Με έμπνευση και απόφαση.
12°
