What’s left of the Left?

To σύνθημα του 2014 «Γιώργο γερά να φύγει η δεξιά» ακούγεται ακόμα σήμερα, ιδιαίτερα μιας και ο κ. Γιώργος Παπανδρέου φιλοδοξεί να προσελκύσει πάλι στο πρώην ΠΑΣΟΚ όσους διέρρευσαν προς τον ΣΥΡΙΖΑ. Φαίνεται πως, αν και σε κάποιο βαθμό οι ιδεολογίες έχουν ξοφλήσει, δεν έχουμε τελειώσει ακόμα με τη χρήση των λέξεων «δεξιά» και «αριστερά». Η αλήθεια είναι ότι επιμένουν περισσότερο σ’ αυτές όσοι τάσσονται στην «αριστερά»: η αριστερά συγκροτεί μια ταυτότητα, η δεξιά όχι και τόσο. Ιδιαίτερα οι άνθρωποι που έζησαν ή θυμούνται εξεγέρσεις σαν εκείνες του 1968 είναι αγκιστρωμένοι στον διαχωρισμό των παρατάξεων ο οποίος δεν προβλέπει αποχρώσεις: αν δεν είσαι αριστερός, είσαι δεξιός· μάλιστα, τα τελευταία χρόνια, όποιος είναι δεξιός λογίζεται αυτομάτως ως «ακροδεξιός» - η «δεξιά» δεν αρκεί πια. Αυτές οι έννοιες έχουν περάσει από πολλές περιπέτειες και έχουν υποστεί πολλές καταχρήσεις: στη δεκαετία του 1970 γινόταν λόγος ακόμα και για «αριστερά» μαθηματικά, για «αριστερό» τρόπο να οδηγείς αυτοκίνητο και για να κάνεις σεξ. Σήμερα, η ιδέα ότι «όλα είναι πολιτική» έχει ξεχαστεί, αν και πάντοτε υπάρχουν υστερικά άτομα και ομάδες που πολιτικοποιούν ακόμα και τις σωματικές τους λειτουργίες.

Τίθενται πολλά ερωτήματα σχετικά με το τι είναι δεξιά και τι αριστερά σήμερα: λόγου χάρη, γιατί η αραβοφιλία και η ισλαμοφιλία είναι«αριστερή» στάση; Γιατί ο πασιφισμός θεωρείται αριστερός, ενώ στην εποχή του Μαρξ δεν ήταν; Είναι αριστερή ή δεξιά η εναντίωση στην παγκοσμιοποίηση και η επιστροφή στην ιδέα του έθνους-κράτους; Η αντι-δεξιά πρόταση του ΚΙΝΑΛ-ΠΑΣΟΚ-Γιώργου Παπανδρέου αντιστοιχεί άραγε σε ένα σοσιαλιστικό όραμα; Και τι σημαίνει «σοσιαλιστικό όραμα» σήμερα; Τι σημαίνει «προοδευτική» πολιτική την οποία επικαλείται η αριστερά και η κεντροαριστερά η οποία ανταγωνίζεται την αριστερά σε «προοδευτικότητα»; Απαντήσεις υπάρχουν αλλά δεν είναι πάντοτε ικανοποιητικές: μέχρι τη διάλυση του σοβιετικού μπλοκ η Μόσχα και ο μαρξισμός αποφάσιζαν τι ήταν αριστερό και τι δεν ήταν. Όποιος συμφωνούσε, ακόμα και με βαριά καρδιά, με όσα εκτυλίσσονταν στη Σοβιετική Ένωση και με τη σοβιετική πολιτική, ήταν «αριστερός» (εξ ορισμού), ενώ όποιος επικροτούσε όσα συνέβαιναν στον καπιταλιστικό κόσμο, ιδιαίτερα στις ΗΠΑ, ήταν «δεξιός» (εξ ορισμού). Οι παρατάξεις είχαν συγκεκριμένους ορίζοντες· κάποια από τα όνειρά τους είχαν υλοποιηθεί με κυμαινόμενη επιτυχία. Υπήρχαν σημεία αναφοράς. Σήμερα πάντως, οι επιτυχημένες ευρωπαϊκές κοινωνίες αποτελούν πρότυπα για τη δεξιά, όχι για την αριστερά. Η αριστερά δεν αποδέχεται την επιτυχία τους και ζητάει «μια αλλιώτικη Ευρώπη» που να είναι «προοδευτική».

Μετά την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού ο ορισμός της αριστεράς έγινε πρόβλημα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι ετικέτες αριστερά και δεξιά έχουν εκλείψει: αν εκλείψουν, πολλοί πολιτικάντηδες και οι θεωρητικοί τους δεν θα έχουν με τι να ασχοληθούν. Στην πραγματικότητα, ιδιαίτερα στο επίπεδο της μαζικής πολιτικής και του δημόσιου διάλογου, η «αριστερά» και η «δεξιά» λειτουργούν σαν πυξίδα και προμηθεύουν τον καθένα με μια ταυτότητα στην οποία είναι προσκολλημένος εφόσον η αντίθετη ταυτότητα εκλαμβάνεται ως μίασμα.

Η διάλυση της μεγάλης σοβιετικής πατρίδας πριν από τριάντα χρόνια πυροδότησε μια αναζήτηση για κάποιο βαθύτερο νόημα της «αριστεράς». What’s left of the Left? Τι έχει απομείνει από την αριστερά; Σε αυτή τη διαμάχη η συνήθης και λογική απάντηση είναι ότι η αριστερά είναι (ήταν, ή πρέπει να είναι σύμφωνα με τις διακηρύξεις της) η πολιτική που ασκείται με ηθικό τρόπο απορρίπτοντας την αδικία. Θεωρητικά, οι προθέσεις της είναι ο αλτρουισμός, η αλληλεγγύη, η ισότητα, η ευημερία όλων· αντιθέτως, θεωρητικά, η δεξιά επιτρέπει το εγωιστικό συμφέρον και κάποια μορφή κοινωνικού δαρβινισμού. Στη συνέχεια, όμως, τα πράγματα περιπλέκονται: οι προθέσεις έχουν απρόβλεπτες συνέπειες. Οι προθέσεις στρεβλώνονται από τις εκδηλώσεις της ανθρώπινης φύσης: ο εγωισμός μπορεί να δώσει αποτελέσματα υπέρ του συλλογικού συμφέροντος (όπως μας εξηγεί ο Άνταμ Σμιθ) και, ομοίως, ο αλτρουισμός μπορεί να εκφυλιστεί βλάπτοντας τους πάντες.

Οι άνθρωποι που είναι αγκιστρωμένοι στην αριστερά τη βλέπουν ως παράταξη της αρετής και του καλού. Η δεξιά δεν μπορεί να υπερασπιστεί τον εαυτό της με τον ίδιο τρόπο: κάνει λόγο για συμφέροντα, όχι για την ανθρώπινη καλοσύνη. Αλλά εδώ υπάρχει μια αντίφαση: η δεξιά, όπως παρουσιάζεται σχηματικά, δεν επικαλείται την ηθική, άρα δεν διακινδυνεύει την ηθική χρεοκοπία - εξάλλου, έχει μετακινηθεί σε πολλές θέσεις που κάποτε πρέσβευε η αριστερά: ανεκτικότητα, κράτος προνοίας, κοσμικότητα. Όμως, όσοι υπερηφανεύονται για το ηθικό τους ανάστημα, καλούνται να λογοδοτούν για την ανηθικότητά τους. Τα ηθικά διαπιστευτήρια της αριστεράς είναι η αχίλλειος πτέρνα της: έτσι, για να αποφύγει τις κατηγορίες, επινοεί δικό της ηθικό σύστημα, δική της αρετή, δικά της «ταξικά» μέσα που οδηγούν στον καλό σκοπό. Ο Ροβεσπιέρος, που αποκεφάλιζε τους εχθρούς του λαού, εφάρμοζε μιαν αρετή στην οποία πίστευε: δεν μπορώ να φανταστώ τον Ροβεσπιέρο να βασανίζεται από δεύτερες σκέψεις για την τρομοκρατία. Το ίδιο και οι απόγονοί του: καθώς πιστεύουν ότι οι πολιτικοί τους αντίπαλοι είναι «κακοί» στερούνται ενδοιασμών - δεν μπορώ να φανταστώ τη δική μας αριστερή αντιπολίτευση να αναρωτιέται «μήπως είμαστε απλώς ψεύτες δημαγωγοί και οπορτουνιστές; Μήπως;»

Η ανάλυση των σύγχρονων αριστερών ηγεσιών δείχνει πως για να διευρύνουν τη βάση τους μεταμορφώνουν σε αρετή οτιδήποτε μπορεί να τους βοηθήσει στην επίτευξη του στόχου ανεξαρτήτως αρχών και ιδεών. Όσο ψηλότερα κοιτάμε στην ιεραρχία τόσο λιγότερη αυθεντική αρετή βλέπουμε: αν η εξουσία διαφθείρει λιγάκι τους πάντες, διαφθείρει πολύ περισσότερο την αριστερά όταν βρίσκεται στην εξουσία.

Τέλος, μια αριστερά χωρίς τον άξονα του μαρξισμού μπορεί να γίνει ακόμα πιο αλλοπρόσαλλη και κραυγαλέα. Ο μαρξισμός ήταν ένα διάτρητο δόγμα αλλά προσκαλούσε σε διάλογο σε πλαίσιο σεβασμού: το κενό των ιδεών και η υποκρισία δεν αποθαρρύνει μόνο τον διάλογο· είναι, όπως είπα, «τρομακτική». Συχνά νιώθει κανείς ότι έχει απέναντί του ανθρώπους που προκειμένου να κάνουν κακό στην οντότητα που ορίζουν ως «δεξιά» είναι πρόθυμοι να κάνουν κακό σε όλους.