Ψηφιακή απευαισθητοποίηση: Η κτηνωδία γίνεται συνήθεια

Την προηγούμενη εβδομάδα, μια είδηση από την Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ έκανε τον γύρο του κόσμου: μια γυναίκα έπεσε θύμα βιασμού μέσα σε βαγόνι του μετρό κατά την επιστροφή της από νυχτερινή διασκέδαση γύρω στις 9 το βράδυ. Ένας άνδρας κάθισε δίπλα της, της επιτέθηκε και τελικώς η επίθεση κλιμακώθηκε σε βιασμό. Ο δράστης συνελήφθη και θα οδηγηθεί ενώπιον δικαστή. Το γεγονός θα μπορούσε να αποτελεί μία από εκείνες τις ειδήσεις που ακούει κανείς στο αστυνομικό ρεπορτάζ και ο εκνευρισμός που του δημιουργείται λειτουργεί σαν στιγμιαία υπενθύμιση για τους κινδύνους εγκληματικότητας που συνεχίζουν να ελλοχεύουν στα αστικά κέντρα μέχρι και σήμερα.

Όμως, το σοκ που προκάλεσε το συγκεκριμένο έγκλημα έχει να κάνει κυρίαρχα με τις συνθήκες υπό τις οποίες συντελέστηκε. Σύμφωνα με την αστυνομία, που έσπευσε στο σημείο, τον βιασμό της γυναίκας παρακολουθούσαν επί ώρα περίπου 10 επιβάτες που βρίσκονταν στον ίδιο συρμό και οι οποίοι, όχι απλώς έμειναν άπραγοι και δεν επενέβησαν, αλλά μαγνητοσκοπούσαν με τα κινητά τους το φρικτό έγκλημα όσο συνέβαινε. Την άμεση δράση κάλεσε τελικά ένας υπάλληλος του μετρό που βρισκόταν εκείνη την ώρα εκτός υπηρεσίας, και μόνον έτσι επετεύχθη η σύλληψη του δράστη προτού διαφύγει.

Μπορεί το συγκεκριμένο συμβάν να ακούγεται σαν στιγμιότυπο από τη σειρά μελλοντολογικής δυστοπίας «Black Mirror», όμως, σύμφωνα με όλες τις μαρτυρίες, εκείνο το βράδυ στη Φιλαδέλφεια ήταν η πραγματικότητα. Απορίας άξιον το τι μπορεί να περνούσε από το μυαλό των συγκεκριμένων επιβατών, οι οποίοι, ενώ υπερτερούσαν αριθμητικά, επέλεξαν απολύτως συνειδητά να παραμείνουν έστω και για λίγο στον τόπο του εγκλήματος και να απαθανατίσουν το γεγονός χωρίς να επέμβουν ούτε στιγμή. Θεώρησαν πως με αυτόν τον τρόπο θα δημιουργούσαν ένα αδιάσειστο πειστήριο για τις μετέπειτα καταθέσεις, έστω κι αν το έγκλημα είχε πλέον συντελεστεί; Ή μήπως η επιθυμία καταγραφής και προπάντων ψηφιακής κοινοποίησης οποιουδήποτε κτηνώδους, χυδαίου, ακόμη και εγκληματικού γεγονότος έχει λάβει διαστάσεις συλλογικού εθισμού στις κοινωνίες; 

Πριν από την έλευση των νέων μέσων ένας από τους βασικούς προβληματισμούς στο πεδίο των μιντιακών σπουδών ήταν η επίδραση που έχουν οι εικόνες ωμής βίας, χυδαιότητας και κιτρινισμού που μεταδίδονταν από την τηλεόραση και οι οποίες εθεωρείτο ότι θα συνέβαλαν αποφασιστικά στον τρόπο πρόσληψης της πραγματικότητας από τους θεατές. Οι αφιλτράριστες εικόνες πτωμάτων από εμπόλεμες ζώνες, οι κίτρινες μεσημεριανές εκπομπές ανθρωποφαγίας και τα παιχνίδια ριάλιτι με την αισθητική της κλειδαρότρυπας ήταν τα κύρια παραδείγματα τηλεοπτικών προϊόντων που χρησιμοποιούνταν για να καταδειχθεί το γεγονός πως σταδιακά τα άτομα οδηγούνται στην ολική απευαισθητοποίηση, την απονευρωμένη, παθητική πρόσληψη της βίας και του χυδαίου. Τα πνευματικά ή αισθητικά αντανακλαστικά που θα κατέτασσαν αναλόγως τέτοιες προσλαμβάνουσες θα ατονούσαν μέσω της επίμονης επανάληψης των εν λόγω παραστάσεων φτάνοντας τελικώς στον αφανισμό.

Επιστρέφοντας στην ίδια συζήτηση σήμερα, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν γιγαντώσει το πρόβλημα: η μαζική έκθεση σε κάθε μορφής βία είναι μεγαλύτερη παρά ποτέ μέσα από άφθονο ψηφιακό περιεχόμενο το οποίο διακινείται πλέον από ιδιωτικούς λογαριασμούς χρηστών. Οι φραγμοί που προσπαθούν, κάθε τόσο, να εφαρμόσουν οι εταιρείες στις οποίες ανήκουν οι μεγάλες πλατφόρμες είτε δεν επαρκούν, είτε παρακάμπτονται από επιδέξιους γνώστες του ψηφιακού τοπίου, οι οποίοι διακινούν ανενόχλητοι το περιεχόμενό τους με τεράστιο προσωπικό κέρδος από τη διάδραση με τους άλλους χρήστες. Παράλληλα, οι μεγάλοι μιντιακοί όμιλοι δεν έχουν αλλάξει ιδιαίτερα τις πρακτικές τους με τη διαφορά πως πλέον δεν έχουν μόνο την τηλεόραση ως κύριο αναμεταδότη αγριότητας, αλλά και τις σελίδες τους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Μέσα στην ημέρα, το σύνολο των χρηστών του πλανήτη έχει πάνω από μία ειδοποιήσεις στο κινητό του για κάποιο τρομερό έγκλημα που μόλις συντελέστηκε, μαζί με πλούσιο οπτικό υλικό να το συνοδεύει.

Οι συνέπειες του συγκεκριμένου ζητήματος πιθανόν να μην έχουν ξεδιπλωθεί στην πλήρη έκτασή τους, όμως ήδη τα πρώτα συμπεράσματα είναι εύκολα εξαγώγιμα: Σοβαρή ζημιά τόσο στη συναισθηματική νοημοσύνη όσο και στην αίσθηση συμπόνιας των ανθρώπων στη θέα τραγικών και απάνθρωπων γεγονότων. Η απαθής έως και μοιρολατρική παραδοχή πως ζούμε σε έναν καθολικά βίαιο κόσμο ο οποίος δεν δύναται να αλλάξει, γιατί επομένως να μπούμε στον κόπο να συζητήσουμε σχετικά στο δημόσιο ή ακαδημαϊκό πεδίο; Έρευνα που πραγματοποιήθηκε στο Πανεπιστήμιο του Michigan πριν από μερικά χρόνια αποκάλυψε ότι οι σημερινοί φοιτητές διαθέτουν έως και 40% λιγότερη ενσυναίσθηση σε σχέση με τους φοιτητές πριν από 30 χρόνια, υποδηλώνοντας πως γεγονότα όπως συλλογικές τραγωδίες ή ακόμη και η ανάγκη ενός φίλου θα αφήσουν τους σημερινούς νέους παγερά αδιάφορους, εν αντιθέσει με την αμέσως προηγούμενη γενιά και τα αντίστοιχα αντανακλαστικά αυτής.

Η συλλογική απευαισθητοποίση που προκαλούν τα social media έρχεται δυστυχώς να αμαυρώσει ακόμη και περιπτώσεις στις οποίες η συμβολή τους στη δημόσια συζήτηση άφησε ξεκάθαρα θετικό πρόσημο: το κίνημα του #MeToo για την κακοποίηση των γυναικών γιγαντώθηκε μέσα από τις ψηφιακές πλατφόρμες και έλαβε διαστάσεις παγκόσμιας δράσης, επιφέροντας αλλαγές στο εργασιακό τοπίο, αλλά ακόμη και στον τρόπο που η παρενόχληση γίνεται αντιληπτή ως έννοια, χωρίς επιτέλους να χρειάζεται να φέρει αποκλειστικά χαρακτηριστικά κινηματογραφικού βιασμού προκειμένου να έχει ο δράστης νομικές και ποινικές συνέπειες. Μιλώντας στο πρακτορείο Reuters σχετικά με το περιστατικό στη Φιλαδέλφεια, η Carol Tracy, επικεφαλής της τοπικής μη κερδοσκοπικής οργάνωσης ÇWomen’s Law ProjectÈ για τα δικαιώματα των γυναικών, δήλωσε: «Ο μεγαλύτερος φόβος μου για το συγκεκριμένο περιστατικό έχει δύο όψεις: η μία είναι ότι οι άνθρωποι απλώς δεν νοιάζονται πλέον και η άλλη ότι πίστεψαν ότι αυτό που είδαν μπορεί να ήταν συναινετική σεξουαλική δραστηριότητα – έτσι τους φάνηκε ένας βιασμός». Η συζήτηση για την απευαισθητοποίηση από την επαφή με πληθώρα διαθέσιμων και εύκολα προσβάσιμων σκηνών σκληρού πορνογραφικού περιεχομένου που προσομοιάζουν εμφανώς σε βιασμό αποτελεί μία άλλη πτυχή του ίδιου ζητήματος, για την οποία επίσης δεν έχει γίνει αρκετός λόγος.

Ο μεγάλος φιλόσοφος και θεωρητικός των μίντια Marshall McLuhan είχε πει κάποτε πως η βία, φυσική και ψυχική, είναι η αναζήτηση της ταυτότητας και, όσο η ταυτότητα συρρικνώνεται, τόσο η βία μεγαλώνει. Σε μία εποχή στην οποία η ατομική ταυτότητα έχει ισοπεδωθεί με την οικουμενική επικράτηση πανομοιότυπων εικόνων-προτύπων από τα κοινωνικά δίκτυα, τα φαινόμενα βίας και η όλο και πιο πρόδηλη ανοχή σε αυτά ενδέχεται να δοκιμάσουν σημαντικά τις ψυχικές αντοχές των κοινωνιών, ακόμη και την ίδια την ενότητά τους.