Ο Καραγκιόζης μιλούσε… φαρσί

Πριν από λίγες ημέρες ο αρμόδιος υπουργός επί θεμάτων Πολιτισμού, αχρείαστος οπωσδήποτε αλλά υπαρκτός, θεώρησε επιβεβλημένο να τοποθετηθεί επί της ελληνικότητας του Καραγκιόζη. Απαντούσε έτσι σε κάποιον αρμόδιο Τούρκο αξιωματούχο ο οποίος αντιστοίχως είχε επικαλεστεί την… τουρκικότητα της λαϊκής φιγούρας του Θεάτρου Σκιών. Προφανώς αμφότεροι, αν και αρμόδιοι-αναρμόδιοι επί των πολιτιστικών ζητημάτων, δεν είχαν καν διανοηθεί να περιεργαστούν τη διαχρονική έκθεση στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στην Κωνσταντινούπολη η οποία στη συνέχεια μεταφέρθηκε στο Μουσείο Μπενάκη. Αν για λόγους περιέργειας και μόνον οι δύο αξιωματούχοι είχαν κάνει τον κόπο να απολέσουν μία ώρα από τη ζωή τους θα είχαν αποφύγει την επιτηδευμένη δημόσια καταγραφή του ελλείμματος μόρφωσής τους. Το γεγονός δεν εκπλήσσει κανέναν.

Tο όνομα του ήρωα παραπέμπει βεβαίως στη γλώσσα των Αλταϊκών φύλων, αφού Καραγκιόζης σημαίνει… μαυρομάτης εις άπταιστο Σελτζουκικήν. Παρά ταύτα η λαϊκή αυτή φιγούρα είναι περσικής καταγωγής και στα πρώτα στάδια της μακράς καριέρας του ομιλούσε τα φαρσί, δηλαδή τα περσικά. Έκτοτε ο ίδιος ο ήρωας ταξίδεψε με την οικογένειά του ως γνήσιος οδοιπόρος της Κεντρικής Ασίας και της Εγγύς Ανατολής, προσαρμοζόμενος όπως κάθε πρόσφυγας άλλωστε στα δεδομένα της χώρας όπου είχε βρει απάγγειο. Έτσι κατάφερε για ευνόητους λόγους να μεταλλαχθεί σε γνήσιο Οθωμανό και αργότερα ή παράλληλα σε γνήσιο Ρωμιό ή ακόμη και σε γνησιότατο Αρμένη, αν το έκρινε απαραίτητο. Η ικανότητά του σε ζητήματα παραλλαγής αλλά και λούφας ήταν τόσο οξυμένη ώστε κατάφερε να «υπηρετήσει» διαφορετικούς χαρακτήρες για το ίδιο πρόσωπο, ταλέντο σπάνιο δηλαδή. Κεμαλιστής ή οπαδός του σουλτάνου, βενιζελικός ή βασιλικός κατά περίσταση, ο Μαυρομάτης, ολίγον καμπούρης, μυταράς, πάντα πεινασμένος αλλά βολικός, έτοιμος να βρίσει την εξουσία όταν έκλεινε η πόρτα στο τσαρδάκι του αλλά έτοιμος και να προσκυνήσει τους αρχόντους για να επιβιώσει, ο Καραγκιόζης είναι ένας από εμάς, από την Κασπία έως τον Ευφράτη και από το όρος Καντίλ έως το Μοσχάτο και τις Τζιτζιφιές, όπου μικρό παιδί παρακολουθούσα τις παραστάσεις του στο τεντωμένο πανί μέσα σε μάντρες κρατώντας σφιχτά πάντα το χέρι της γιαγιάς της Πολυξένης που μασουλούσε λιόσπορους.

Ο Κώστας Τασούλας, υπουργός Πολιτισμού, διάδοχος του άλλου φωστήρα της σύγχρονης ελληνικής διανόησης, του Πάνου Παναγιωτόπουλου, που θεώρησε πως το περιεχόμενο της εργασίας στην Μπουμπουλίνας αρχίζει και τελειώνει στην επιστροφή των Μαρμάρων του Παρθενώνα. Ο Πάνος, όπως και οι προκάτοχοί του, αλλά και οι διάδοχοί του, προσδιορίζουν το πολιτιστικό έργο στα όρια της ελληνικότητας του προϊόντος, εν είδει φέτας ή γιαουρτιού ή ακόμη και αλλαντικών. Ως γνήσιοι απόγονοι της νεοελλαδικής άποψης περί Ιστορίας, άποψη συμπλεγματική, ανασφαλής και αποκύημα βαθιάς αμορφωσιάς, φοβική και άρα επιθετική, κραυγάζουν ή γαβγίζουν συνθήματα και κλισέ, επικοινωνώντας την άγνοιά τους ως κυρίαρχο συλλογικό ζητούμενο. Απευθύνονται έτσι σε πικραμένους-ψεκασμένους, ανεπιφύλακτα ανόητους, που θεωρούν πως η αυθεντικότητα της παραγωγής της ελληνικής γλώσσας διαχρονικά δεν είναι ο «Παγκόσμιος Λόγος» της αλλά η ελλαδική εντοπιότητά της.

Η πόλεμος για τη γνησιότητα του καφέ κατέληξε στην καταδίκη του καθ’ υμάς ανατολικού τούρκικου και τη «μετεγγραφή» του στο ρόστερ των βυζαντινών παραδόσεων με αποτέλεσμα τον άθλιο καφέ που σερβίρουν στις καφετέριες σε διάσταση μάλιστα του «κουπάτου». Αν το Αιγαίο ανήκει στα ψάρια του, τότε ο καφές ανήκει στην Αιθιοπία από την οποία και προέρχεται ως αυτοφυής. Όπως και ο μπακλαβάς, που στην αραβική σημαίνει… γωνία και αφορά το κατά τεκμήριο νοστιμότερο κομμάτι του ταψιού όπου για λόγους καθαρά επιστημονικούς συγκεντρώνεται το σιρόπι αλλά και καψαλίζεται περισσότερο το φύλλο. Η τουρκοελληνική ανοησία έφθασε στο σημείο να διεκδικήσει την Ονομασία Προέλευσης του γνωστού εδέσματος όταν οι πλακούντες, δηλαδή οι πάσης φύσεως πίτες, αποτελούν τον πυρήνα του εδεσματολογίου του συνόλου των πολιτισμών που κατοίκησαν, εποίκησαν, απομακρύνθηκαν ή απλώς εξαφανίστηκαν από το χώρο της Εγγύς και Μέσης Ανατολής και Ανατολικής Μεσογείου.

Είχε ξεσπάσει ο πόλεμος στην πρώην Γιουγκοσλαβία, όταν ένα πρωινό μία ισχνή μελαχρινή κοπέλα μού απεύθυνε το λόγο στο διεθνές κέντρο Τύπου στο Βελιγράδι. Ήταν σκηνοθέτρια και προετοίμαζε εκείνη την εποχή μια θεατρική δουλειά πάνω στον Αισχύλο. Θες από κεκτημένη συλλογική ανοησία, θες από ελαφρότητα, αναφέρθηκα στην ελληνικότητα του τραγωδού. Εισέπραξα μια επιτιμητική ματιά και μια φράση-μαχαιριά. «Ο Αισχύλος είναι τόσο δικός σου όσο και δικός μου διότι ο λόγος του είναι παγκόσμιος» είπε. Με επέκρινε διότι ως ανόητος νεοέλληνας ακύρωσα την παγκοσμιότητα του συγγραφέα και ενέταξα την ταυτότητα του έργου του όχι ως προς το μήνυμά του αλλά ως προς τον εθνικό προσδιορισμό του.

Λίγους μήνες αργότερα, πρέπει να ήταν χειμώνας, περασμένα μεσάνυχτα, ξύπνησα τη σύντροφό μου για να της διαβάσω σε άμεση μετάφραση από τα γαλλικά ενός δοκιμίου του Ισμαήλ Κανταρέ πάνω στον Αισχύλο. Ήταν το δεύτερο «μάθημα ζωής». Μία γυναίκα σερβικής καταγωγής και ένας συγγραφέας από την Αλβανία με οδήγησαν στο συμπέρασμα πως ο πνευματικός πλούτος και οι ανθρώπινες αξίες που διαμορφώνονται από το ανθρωποκεντρικό σύστημα σκέψης αποτελούν παγκόσμιο κεκτημένο και όχι εθνικό χαρακτηριστικό. Αντίθετα, μάλιστα. Από τη στιγμή που εντάσσονται στα στενά όρια μιας εθνικής ταυτότητας και μόνον ευνουχίζεται η παγκόσμια επιρροή τους.

Πότε άραγε ο Σωκράτης ασχολήθηκε με τον εθνικό προσδιορισμό της διανοητικής έρευνας, της δικής του και των συνομιλητών του, ακόμη και ως προς την εκτίμηση πολιτικών και διεθνών γεγονότων. Πότε ο Θουκυδίδης κατέγραψε τα στοιχεία της αφήγησής του στη βάση μιας εθνοκεντρικής (για τα μέτρα της εποχής του) αντίληψης; Ένα και μόνον εδάφιο στην αφήγησή του αρκεί για να εξηγήσει το πώς οφείλει να διαμορφώνεται η καταγραφή της ιστορίας και άρα να αποθηκεύεται η συλλογική μνήμη. Πρόκειται για το εδάφιο όπου εξηγεί πώς σε εποχές απόλυτης κρίσης και ανατροπών, οι έννοιες και κατά συνέπεια οι λέξεις χάνουν το νόημά τους οπότε καθίσταται προβληματική έως και ανέφικτη η συλλογική συνεννόηση.

Εδώ και πολύ καιρό τόσο η μικρή τοπική κοινωνία του μικρού χωριού στο οποίο κατοικούμε όσο και η παγκόσμια βρίσκονται στη φάση της συλλογικής κρίσης και ανατροπής. Τότε, η πολιτική ήττα του Δημοσθένη κατέληξε στην πρώτη πράξη παγκόσμιας ολοκλήρωσης, αυτήν που επέβαλε η εκστρατεία των Μακεδόνων στην Ασία. Ακολούθησε η δεύτερη πράξη της Ρωμαϊκής περιόδου για να καταλήξει η ευρωπαϊκή ιστορία σε μία μακράς διάρκειας συρρίκνωση σε εθνικές ταυτότητες για να αποτολμήσει εκ νέου σχήματα παγκοσμιοποίησης με τις Αυτοκρατορίες που κατέληξαν σε νέες εκφράσεις εθνικών κρατών, οπότε και επήλθε η σύγχρονη εκδοχή της παγκοσμιοποίησης με τα αβυσσαλέα προβλήματα και τα τερατώδη αδιέξοδα αλλά και την απίστευτη προοπτική. Σε μία περίοδο που λόγω κρίσης οι λέξεις έχουν απολέσει την έννοιά τους και η συλλογική συνεννόηση μοιάζει ανέφικτη, η διολίσθηση σε «κλειστά σύνορα» και η περιχαράκωση σε εθνικιστικό αταβισμό αργά ή γρήγορα θα αποβεί αντιπαραγωγική, αν όχι μοιραία. Διότι όχι μόνο ο εθνικισμός αλλά και η ηλιθιότητα έχουν δυστυχώς οπαδούς ένθεν κακείθεν των συνοριακών γραμμών. Και η ηλιθιότητα, ως γνωστόν, είναι διαχρονικά ανίκητη.