ΝΑΤΟ: Το μέλλον της Ατλαντικής Συμμαχίας

Στις 27 Σεπτεμβρίου η Νορβηγία ανακοίνωσε συμφωνία στρατιωτικής συνεργασίας με τη Σουηδία και τη Δανία. Η Γαλλία, πολύ πριν από την πρόσφατη διπλωματική κρίση των υποβρυχίων, είχε ταχθεί υπέρ του ευρωπαϊκού στρατού – εξάλλου, οι σχέσεις της με το ΝΑΤΟ, όπως και εκείνες της Ελλάδας, ήταν ανέκαθεν ταραχώδεις: όχι μόνο εξαιτίας του εθνικισμού και των αριστερών τάσεων των δύο χωρών, αλλά εξαιτίας των ίδιων των σφαλμάτων της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας.

Η αλήθεια είναι ότι μετά τη διάλυση του κομμουνιστικού μπλοκ το 1991, το ΝΑΤΟ έχασε τον στόχο του· σήμερα, οι εμπορικοί και ιδεολογικοί του εχθροί –Ρωσία, Κίνα, διεθνές Ισλάμ– είναι πολύ πιο ολισθηροί από τη Σοβιετική Ένωση και τις χώρες του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Επί τέσσερις δεκαετίες, η Βορειοατλαντική Συμμαχία προχωρούσε σε συγκεκριμένες ράγες με την έμμονη ιδέα της κομμουνιστικής απειλής: σήμερα, εκτός του ότι καλείται να αντιμετωπίσει μια δέσμη απειλών που διαφέρουν μεταξύ τους, παρουσιάζεται σαν δυσβάσταχτο βάρος για την αμερικανική οικονομία. Παραλλήλως, εσφαλμένες αποφάσεις όπως η εισβολή στο Ιράκ και η επέμβαση στη Λιβύη, καθώς και οι αποτυχίες στη Συρία και στο Αφγανιστάν, την έχουν απονομιμοποιήσει. Το ΝΑΤΟ φαίνεται πια σαν μια μηχανή που καταβροχθίζει τα χρήματα των φορολογουμένων επιτρέποντας στις ΗΠΑ να αυξάνουν τις στρατιωτικές τους βάσεις σε όλο τον κόσμο και να προβαίνουν σε διάφορες αυθαιρεσίες και αποκοτιές χωρίς να ενημερώνουν τους συμμάχους τους. Για πολλούς αυτό συνέβαινε ανέκαθεν, αλλά, όπως είπα, υπήρχε ο καλός σκοπός.

Σήμερα, σε πολλά μέρη του κόσμου εκτυλίσσονται σκηνές από την «Έρημο των Ταρτάρων» του Ντίνο Μπουτζάτι: νατοϊκοί στρατιώτες μοιάζουν με τον υπολοχαγό Τζοβάνι Ντρόγκο, ο οποίος περνάει τη ζωή του στο Οχυρό Μπαστιάνι, όπου τοποθετείται στον πρώτο του διορισμό, περιμένοντας ματαίως την εισβολή του θρυλικού εχθρού από τον βορρά. Ο Ντρόγκο μένει άπρακτος επί τριάντα χρόνια σ’ ένα ξένο, έρημο τοπίο, ώσπου στο τέλος πεθαίνει μονάχος, χωρίς βοήθεια ή κατανόηση από κανέναν. Τα τελευταία χρόνια, στρατιωτικές βάσεις των ΗΠΑ εδώ κι εκεί, δεν σημαίνουν τίποτα πέρα από την αυταπάτη της διεθνούς αμερικανικής επιρροής: συχνά, υπερβολικά συχνά, τα υποτιθέμενα συμφέροντα δεν έχουν καμιά αντιστοιχία με τις στρατιωτικές δαπάνες στο πεδίο.

Το ΝΑΤΟ σχεδιάστηκε, μεταξύ άλλων, ως εμπορική ένωση ΗΠΑ-Ευρώπης, πλην όμως σήμερα η Κίνα έχει εξελιχθεί στον μεγαλύτερο ξένο επενδυτή, ενώ η ΕΕ έχει πολλές εμπορικές επιλογές πέραν των ΗΠΑ και μερικές ευρωπαϊκές χώρες εξαρτώνται ενεργειακά από τη Ρωσία. Με λίγα λόγια, όλα έχουν αλλάξει από το 1949. Η νατοϊκή ηγεσία φαίνεται να το αναγνωρίζει: αλλά θα δούμε τι θα διαμειφθεί στην επόμενη διάσκεψη του ΝΑΤΟ που θα γίνει στη Μαδρίτη τον προσεχή Ιούνιο, σαράντα χρόνια μετά την προσχώρηση της Ισπανίας στη Συμμαχία. Ο Jens Stoltenberg, που με αυτή την ευκαιρία επισκέφτηκε τη Μαδρίτη, ελπίζει ότι με αυτή την ευκαιρία θα τονώσει την εμπιστοσύνη των Ευρωπαίων, οι οποίοι, ήδη από τη δεκαετία του 1990, αναρωτιούνται μήπως το ΝΑΤΟ είναι αναχρονιστικό και άχρηστο· μήπως οι ευρωπαϊκές χώρες θα έπρεπε να αναζητήσουν τη στρατηγική τους αυτονομία και να δημιουργήσουν περιφερειακές ενώσεις. Η προεδρία Ντόναλντ Τραμπ επιδείνωσε το κλίμα, προβάλλοντας τη δήθεν αμερικανική υπεροχή και διχάζοντας πικρά τη Δύση, την ιδέα της οποίας δεν κατανοούσε: η πολιτική του Τραμπ υπογράμμισε τις διαφωνίες και τον ναρκισσισμό των μικρών διαφορών στους κόλπους της Συμμαχίας ενώ ταυτοχρόνως την απαξίωσε στα μάτια των ίδιων των Αμερικανών. Το σύνθημα America First που πλανάται από την εποχή του Woodrow Wilson σημαίνει πλέον America Only, πράγμα που εκνευρίζει, όπως είναι φυσικό, ακόμα περισσότερο τους Ευρωπαίους. Προσετέθη η ασύντακτη αποχώρηση από το Αφγανιστάν, η οποία ωστόσο ίσως δεν μπορούσε να γίνει διαφορετικά εφόσον οι Ταλιμπάν κέρδιζαν μέρα με τη μέρα έδαφος και λαϊκή στήριξη. Από καιρό το διακύβευμα στο Αφγανιστάν δεν ήταν να μην επικρατήσει το φανατικό Ισλάμ στη χώρα, αλλά το να μη διαχυθεί προς τη Δύση είτε με τη μορφή του εισοδισμού, είτε με τη μορφή της τρομοκρατίας, είτε και με τα δύο. Επίσης, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι υπόλοιπες νατοϊκές χώρες είχαν την ευκαιρία να αντιτεθούν στο σχέδιο του Τζο Μπάιντεν για απόσυρση από το Αφγανιστάν, αλλά δεν το έκαναν. Εν πάση περιπτώσει, η ήττα στο Αφγανιστάν μετά από τόσες περιπέτειες και δαπάνες χρεώνεται στο ΝΑΤΟ για το οποίο, αν θέλουμε να παίρνει σωστές και γρήγορες αποφάσεις, απαιτείται δυναμικότερη ευρωπαϊκή παρέμβαση – πάντως, η εικόνα που δίνει είναι ότι οι περισσότεροι από τους τριάντα εταίρους τεμπελιάζουν.

Αυτό που καλούνται να αποφασίσουν οι ευρωπαϊκές χώρες είναι αν η στρατηγική τους ανεξαρτησία αξίζει τον κόπο από οικονομική άποψη: το ΝΑΤΟ έχει ετήσιο προϋπολογισμό 1 τρισεκατομμύριο δολάρια· η ΕΕ διαθέτει για την άμυνα και την ασφάλεια περίπου 15 ή 16 δισεκατομμύρια κατά μέσον όρο (40 δις η Γαλλία, 37 η Γερμανία, 2,4 δις η Αυστρία, 5,5 η Ελλάδα). Πρέπει λοιπόν να εκτιμήσει η ΕΕ αν αυτός ο προϋπολογισμός μπορεί, αν κατανεμηθεί έξυπνα, να καλύψει την ασφάλεια των συνόρων της, τη χρηματοδότηση της μετανάστευσης που είναι αναπόφευκτη και τις πιθανές ανθρωπιστικές δράσεις που είναι αναπόφευκτες κι αυτές.

Το ΝΑΤΟ τα έβγαλε πέρα με τον κομμουνισμό αλλά δεν μπόρεσε να αποτρέψει την Τουρκία από το να εισβάλλει στην Κύπρο, ούτε υπήρξε συνεπές με τις ιδέες της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Στο εσωτερικό του δημιουργήθηκαν έχθρες, γραφειοκρατία και δυσκινησία: η συμπεριφορά του ανάγκασε τη Γαλλία να αποχωρήσει από το στρατιωτικό σκέλος το 1966 (επανήλθε 43 χρόνια αργότερα) και την Ελλάδα να απέχει από τις νατοϊκές ασκήσεις από το 1974 μέχρι το 1980. Τα λόγια του Ντε Γκολ το 1966 ακούγονται σήμερα επίκαιρα όπως ακούγονταν και τότε: «Τίποτα δεν μπορεί να συντηρήσει αμετάβλητη μια συνθήκη που δεν ανταποκρίνεται στις επικρατούσες συνθήκες. Αλλιώς, τέτοιες συνθήκες, απογυμνωμένες από κάθε ουσία, δεν θα είναι, όταν έρθει η ώρα να εφαρμοστούν, τίποτα παραπάνω από χαρτιά για τα αρχεία […] Οι δυτικές χώρες δεν απειλούνται σήμερα από τις ανατολικές, όπως συνέβαινε στα πρώτα χρόνια μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν οργανώθηκε μια Ευρώπη αμερικανικό προτεκτοράτο κάτω από τον μανδύα του ΝΑΤΟ. Από την άλλη πλευρά, οι συγκρούσεις στις οποίες εμπλέκονται οι ΗΠΑ –προχτές στην Κορέα, χτες στην Κούβα, αύριο στο Βιετνάμ– χάρη στην περίφημη αρχή της κλιμάκωσης, κινδυνεύουν να πάρουν διαστάσεις που μπορεί να οδηγήσουν σε γενικευμένη σύγκρουση. Σε τέτοια περίπτωση, η Γαλλία, η νατοϊκή στρατηγική της οποίας συμπίπτει αναγκαστικά με εκείνη των ΗΠΑ, θα εμπλεκόταν σε πόλεμο που δεν θα είχε επιδιώξει […] Προπάντων, η απόφαση της Γαλλίας να πάρει την ευθύνη του πεπρωμένου της είναι ασυμβίβαστη με έναν αμυντικό οργανισμό στον οποίο η χώρα έχει θέση υποτακτικού».

Το 1966 η αποχώρηση της Γαλλίας από το στρατιωτικό σκέλος έκανε την Ατλαντική Συμμαχία άνω κάτω, ιδιαίτερα όταν ο Ντε Γκολ ανέβασε τους τόνους απαγορεύοντας τη διέλευση νατοϊκών αεροσκαφών από τον γαλλικό εναέριο χώρο, εκτός αν έχει δοθεί ειδική άδεια από τις γαλλικές αρχές· σε περίπτωση πτήσεων χωρίς άδεια, τα νατοϊκά αεροπλάνα θα αντιμετωπίζονταν ως εχθρικά και θα καταρρίπτονταν. Σε επιστολή προς τον Αμερικανό πρόεδρο Λίντον Τζόνσον, ο Ντε Γκολ εξηγούσε τους λόγους της γαλλικής κίνησης: εκτός του ότι η αλλαγή του συσχετισμού δυνάμεων στον κόσμο είχε ελαττώσει τον κίνδυνο πολέμου στην Ευρώπη, η Γαλλία, ως πυρηνική δύναμη, απέβλεπε πλέον στην «πλήρη άσκηση της κυριαρχίας της», η οποία δεν μπορούσε να επιτευχθεί όσο υπήρχαν ξένες δυνάμεις στο έδαφός της. Αυτή η λογική φαίνεται ότι επανέρχεται σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες – κυρίως σ’ εκείνες της παλιάς Ευρώπης που έζησαν τις περιπέτειες της Συμμαχίας στον Ψυχρό Πόλεμο. Από τον Ψυχρό Πόλεμο δεν έλειπαν οι πολεμικές εστίες δια πληρεξουσίου αλλά για τους κύριους παίκτες ήταν ειρηνική περίοδος: το ΝΑΤΟ κέρδιζε τον πόλεμο πριν από τον πόλεμο.