Ο κύβος του Ρούμπικ και η (γεω)πολιτική του 21ου αιώνα

Καλωσορίσατε σε έναν νέο κόσμο μετατοπισμένο προς Ανατολάς. Η γεωπολιτική στροφή των ΗΠΑ προς την Ασία δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία. Κάθε αιώνας έχει την δική του γεωγραφική θεώρηση και είναι πολλοί από αυτούς που χαράσσουν την εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ που είναι πεπεισμένοι ότι η ιστορία του 21ου αιώνα θα γραφτεί στην Ασία. Tο νέο αμερικανικό δόγμα, το οποίο προετοιμάστηκε επί Ομπάμα, άρχισε να εφαρμόζεται αλλοπρόσαλλα επί Trump και τώρα εκτελείται από τον νέο Πρόεδρο των ΗΠΑ Μπάιντεν με ακαριαίες κινήσεις.

Όταν ο Μακρόν, στην περίφημη ομιλία του για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση τον Σεπτέμβριο του 2017 στη Σορβόννη, έκανε λόγο για κοινή ευρωπαϊκή δύναμη παρέμβασης, κοινό προϋπολογισμό για την άμυνα και ένα δόγμα δράσης σε περιπτώσεις όπου οι ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ δεν θα εμπλέκονται, προφανώς, δεν μπορούσε να προβλέψει το διπλωματικό, οικονομικό, στρατιωτικό και (γεω)πολιτικό «χαστούκι» που επιφύλασσαν η Αυστραλία και κυρίως οι ΗΠΑ στη Γαλλία και, κατ’ επέκταση, στην Ευρώπη. 

Η αποχώρηση των ΗΠΑ από το Αφγανιστάν και η διαδοχική  αγγλοσαξονική αμυντική συμφωνία ΑUKUS (HΠΑ-Ηνωμένο Βασίλειο-Αυστραλία) δεν αφορά απλώς την προμήθεια υποβρυχίων πυρηνικής τεχνολογίας. Έχει ως απώτερο στόχο τον σταδιακό μετασχηματισμό των ΗΠΑ από μια δύναμη του Ατλαντικού σε δύναμη (και) του Ειρηνικού. Η Γαλλία ήταν η παράπλευρη απώλεια της συμφωνίας αλλά η μεγάλη ζημία που καταγράφηκε είναι η γεωπολιτική υποβάθμιση της Ευρώπης, συνολικά.

Στο νέο ψυχροπολεμικό σκηνικό που εξυφαίνεται, η διεθνής ισχύς και επιρροή θα μοιραστεί ανάμεσα στην καθεστηκυία υπερδύναμη, τις ΗΠΑ, και στον γίγαντα από την Ασία. Η πανδημία, ενδεχομένως, επιτάχυνε και εδώ τις εξελίξεις. Η Κίνα όχι μόνο ευθύνεται για τη διάδοση του ιού, αλλά είναι και η χώρα με τη μεγαλύτερη επιρροή -προ και μετά του κορονοϊού- στην εφοδιαστική αλυσίδα της παγκόσμιας οικονομίας.

Αναπτύσσεται διαρκώς, ακόμα κι όταν όλος ο πλανήτης είναι σε ύφεση. Διακατέχει μεγάλο μέρος του χρέους της αμερικανικής οικονομίας, έχει ισχυρή παρουσία σε Ευρώπη και Αφρική, ενώ τεχνολογικά «κοιτάζει στα μάτια» τις ΗΠΑ. Μέχρι σήμερα η Κίνα δεν είχε υπάρξει ποτέ ναυτική δύναμη. Το 2025 όμως αναμένεται να βρεθεί στη δεύτερη θέση παγκοσμίως, όσον αφορά τις στρατιωτικές δαπάνες, μετά τις ΗΠΑ. Αυτό σημαίνει ότι η Κίνα βρίσκεται πολύ κοντά στο να μετατραπεί, εκτός όλων των άλλων, και σε στρατιωτική υπερδύναμη. Να καταστεί, δηλαδή, και εξαγωγέας και «πάροχος» στρατιωτικών υπηρεσιών και ασφάλειας.

Από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά, οι ΗΠΑ ήταν ο κατεξοχήν «πάροχος» ασφάλειας στον δυτικό κόσμο. Και η ίδια η Ευρώπη υπήρξε ο κατεξοχήν «καταναλωτής» ασφάλειας, έχοντας εναποθέσει τη συλλογική άμυνά της στις Ηνωμένες Πολιτείες, βιώνοντας 70 και πλέον χρόνια ειρήνης και ευημερίας. Η ευρωπαϊκή άμυνα υπήρξε μέχρι σήμερα κυρίως ευρωατλαντική, ευρωαμερικανική υπόθεση. Ο προϋπολογισμός του ΝΑΤΟ εξακολουθεί να καλύπτεται κατά 75% από τις ΗΠΑ και κατά 25% από τις ευρωπαϊκές χώρες και τον Καναδά.

Η Ευρώπη, επισήμως πλέον, καλείται να διαχειριστεί τη σκληρή πραγματικότητα που τόσον καιρό οι ηγέτες της ξορκίζουν. Οι ΗΠΑ παραμένουν αναπόσπαστοι αμυντικοί εταίροι και σύμμαχοι της Ευρώπης αλλά θα εστιάζουν όλο και λιγότερο στην ευρωπαϊκή άμυνα. Δεν πρόκειται για εγκατάλειψη της Ευρώπης. Περισσότερο έχει να κάνει με τη σημασία που δίνουν πλέον. Το ΝΑΤΟ θα συνεχίζει να παίζει τον ρόλο του, ωστόσο, η Ευρώπη πρέπει να αποφασίσει αν χρειάζεται και έναν, δικό της επικουρικό, συμπληρωματικό αμυντικό μηχανισμό.

Πίσω στο 2017, ο Μακρόν στην ομιλία του στη Σορβόννη, επιλέγοντας έναν απόλυτα γαλλικό όρο, είχε τότε επανειλημμένα αναφερθεί στην (ευρωπαϊκή) «κυριαρχία» (souveraineté), την οποία σε μια εποχή αστάθειας και ασύμμετρων απειλών δεν μπορεί, πλέον, να την εξασφαλίσει το εθνικό κράτος για τους πολίτες, αλλά μόνο η Ευρώπη.

Για τους Γάλλους, ιστορικά, από την εποχή του Ντε Γκολ ήδη, ευρωπαϊκή ισχύς και ευρωπαϊκή κυριαρχία συνεπάγονται πέρα από οικονομική ισχύ και δυνατότητα αυτόνομης στρατιωτικής παρέμβασης. Για τους Γερμανούς, η ευρωπαϊκή ισχύς περιλαμβάνει, πάλι για ιστορικούς λόγους, μόνο οικονομική και διπλωματική ισχύ.

Η Γαλλία διαθέτει το όραμα, συγκεκριμένες προτάσεις καθώς και το ειδικό στρατιωτικό βάρος για την προώθηση της ιδέας της κοινής ευρωπαϊκής άμυνας και της εξωτερικής πολιτικής. Οι περισσότερες, ωστόσο, ευρωπαϊκές χώρες, παρότι γνωρίζουν ότι είναι συγκριτικά πολύ μικροί παίκτες, επιμένουν για εθνικούς λόγους να μην παραχωρούν επιπλέον εξουσίες στην ΕΕ.

Σ’ έναν κόσμο όπου έχουν έρθει τα πάνω κάτω, η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση θυμίζει τον κύβο του Ρούμπικ: όσο περισσότερο προσπαθείς να καλύψεις τις προϋποθέσεις για τη μία πλευρά, τόσο περισσότερο χαλάνε όλες οι υπόλοιπες.

Η Ευρώπη καθυστερεί να αντιστοιχίσει την οικονομική της ισχύ με τον γεωπολιτικό της ρόλο και, ταυτόχρονα, υποφέρει από τους εκλογικούς κύκλους που δεν συμπίπτουν χρονικά σε κάθε χώρα. Οι εκλογές του 2022 στη Γαλλία κάθε άλλο παρά εύκολη υπόθεση είναι για τον Μακρόν, ενώ από τις πρόσφατες γερμανικές εκλογές δεν έχει προκύψει ο διάδοχος στη μετα-Μέρκελ εποχή.

Η Ελλάδα είναι παγιδευμένη στη γεωγραφία της. Ώντας το εξωτερικό σύνορο της ΕΕ με την Ανατολή και έχοντας την Τουρκία γείτονα, κάθε βήμα που γίνεται για την περαιτέρω ενοποίηση της ΕΕ σε τομείς όπως η κοινή εξωτερική πολιτική, η πολιτική ασφάλειας αποκτά υπαρξιακό χαρακτήρα.

Το ενδεχόμενο η στροφή των ΗΠΑ να εξωθεί την ΕΕ στη χάραξη μιας αυτόνομης ευρωπαϊκής πολιτικής άμυνας, πέρα από το ΝΑΤΟ, θα αναβαθμίσει την ήδη βαρυσήμαντη ελληνογαλλική συμφωνία σε προπομπό ευρωπαϊκών εξελίξεων. Απομένει να το δούμε στην πράξη. Ο χρόνος εδώ και καιρό μετράει αντίστροφα.

Μέχρι τότε, η ρήτρα της αμοιβαίας συνδρομής που συμπεριλαμβάνεται στη συμφωνία, σε περίπτωση που μια άλλη ευρωπαϊκή χώρα δεχτεί επίθεση από τρίτη χώρα η οποία μετέχει στην ίδια συμμαχία, συνιστά αναμφίβολα μια πρόσθετη εγγύηση για την Ελλάδα. Μια κίνηση διπλωματικού και γεωπολιτικού ρεαλισμού που επιβάλλει γρήγορες κινήσεις σ’ έναν κόσμο, όπου οι γεωπολιτικές τεκτονικές πλάκες μετακινούνται απρόβλεπτα.