Ισλαμιστική τρομοκρατία: Τι άλλαξε μετά την 9/11

Η 11η Σεπτεμβρίου 2001 είναι ένα σημείο καμπής• με τον τρόπο που μετράμε τα χρόνια και τους αιώνες η 9/11 εγκαινίασε με οδυνηρά και θεαματικά έναν καινούργιο αιώνα. Οι τρομοκρατικές επιθέσεις έριξαν βαριά σκιά στην αμερικανική ζωή και επηρέασαν την αμερικανική πολιτική: οι τρομοκράτες και γενικότερα οι εχθροί των ΗΠΑ επιχαίρουν• αν ο στόχος της τρομοκρατίας είναι αυτό που λέει η λέξη, σίγουρα έχει επιτευχθεί. Οι ΗΠΑ, οι δυτικές χώρες γενικότερα, έχουν τρομάξει και φοβούνται μήπως ξαναδεχθούν επιθέσεις, με βόμβες, με βιολογικά ή με πυρηνικά όπλα• άρα, έπρεπε, πρέπει, να λάβουν τα απαραίτητα μέτρα. Αυτά τα μέτρα διαμορφώνουν την αμερικανική κοινωνία μετά την 9/11 και τη συμπεριφορά της στον διεθνή χώρο: με λίγα λόγια, το φονταμενταλιστικό Ισλάμ κατόρθωσε να συρρικνώσει τη δυτική δημοκρατία επηρεάζοντας τους θεσμούς της και ταυτοχρόνως επιβεβαιώνοντας τις υποψίες της διεθνούς αριστεράς περί του αμερικανικού αυταρχικού πειρασμού.  

Οι πράξεις βίας σε ειρηνικό πλαίσιο κάνουν τους ανθρώπους να υπερτιμούν τη δύναμη των τρομοκρατών και τη σπουδαιότητα των κινήτρων τους ― άρα, συχνά, οι αντιδράσεις σ’ αυτές είναι δυσανάλογες. Η πρώτη λοιπόν αλλαγή που προκάλεσε η 9/11 ήταν μια υπερβολή: οι ΗΠΑ, παραδοσιακά εμμονικές σχετικά με τον Νόμο και την Τάξη, με χρόνιες φοβίες και κατά καιρούς με παρανοειδείς διαταραχές (Ρώσοι, εξωγήινοι, συνωμότες, προδότες κτλ) προέβησαν σε μια σειρά αλλαγές προκειμένου να μη χάσουν όσα έχουν να χάσουν. Οι αλλαγές αυτές ήταν, νομίζω, ένα είδος overreacting: μια τυπικά αμερικανική ιδιότητα. 

Ο Πόλεμος κατά της Τρομοκρατίας που κήρυξε ο Τζορτζ Μπους βασιζόταν σε λάθος εκτίμηση: αντί να ορίσει ως απειλή τον εξισλαμισμό, το πολιτικό Ισλάμ και την ισλαμιστική ατζέντα των συμμάχων των ΗΠΑ (Τουρκία, Σαουδική Αραβία, Κατάρ κτλ), όρισε ως απειλή μια χούφτα τρομοκράτες. Και ξεκίνησε, με την κάπως χλιαρή συμφωνία του Κογκρέσου, τη σειρά των στρατιωτικών και διπλωματικών επεμβάσεων στις χώρες που, σύμφωνα με τις πληροφορίες των μυστικών υπηρεσιών, έτρεφαν την τρομοκρατία ή πρόσφεραν καταφύγιο σε τρομοκράτες. Ο πρώτος στόχος ήταν η διάλυση της Αλ Κάιντα, η συντριβή των Ταλιμπάν και η θανάτωση του Οσάμα Μπιν Λάντεν ο οποίος θεωρήθηκε εγκέφαλος των επιθέσεων της 11ης Σεπτεμβρίου. Αυτή η μάλλον μηχανιστική, στρατιωτική αντίληψη οδήγησε τις ΗΠΑ σε εικοσαετή σπατάλη πόρων ―χρηματικών, στρατιωτικών και ανθρώπινων― που συνεχιζόταν επειδή δεν μπορούσε να σταματήσει. Οι Αμερικανοί έμειναν, με τον τρόπο που έμειναν, στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ, για να μην αφήσουν κενό πίσω τους. Δεν ήταν επαρκής λόγος για τόσο μεγάλη δαπάνη από την οποία στην πραγματικότητα δεν ωφελήθηκε κανείς. 

Όπως ήταν φυσικό, η 9/11 έφερε αλλαγές στη μεταναστευτική πολιτική των ΗΠΑ. Οι απελάσεις αυξήθηκαν φτάνοντας το 2009-2010 τις 400.000 περίπου: οι μισοί από τους απελαθέντες εκείνη την περίοδο είχαν καταδικαστεί για ποινικά αδικήματα όπως συμμετοχή σε συμμορίες και διακίνηση ναρκωτικών, αλλά συνηθέστερα για τροχαίες παραβάσεις. Για τους περισσοτέρους δεν ετίθετο ζήτημα τρομοκρατικής πρόθεσης: οι Μεξικανοί, για παράδειγμα, δεν είναι ποτέ υποψήφιοι τρομοκράτες. Αλλά τους πήρε η μπάλα. 

Μια άλλη εξέλιξη που ακολούθησε την 9/11 ήταν η μεταμόρφωση των αεροπορικών ταξιδιών. Ήδη από την εποχή των παλαιστινιακών αεροπειρατειών στη δεκαετία του 1970, τα μέτρα ασφαλείας είχαν γίνει αυστηρότερα αλλά όπως εξάγεται εκ του αποτελέσματος όχι επαρκώς αυστηρά για να εμποδίσουν τις αεροπειρατείες της 9/11. Η 9/11 θεωρήθηκε αποτυχία των ΗΠΑ τόσο σε επίπεδο πληροφοριών όσο και σε επίπεδο συστημάτων ασφαλείας των αεροδρομίων. Έτσι, δημιουργήθηκε η Υπηρεσία Ασφάλειας Μεταφορών, η οποία προσέλαβε πάνω από 50.000 υπαλλήλους ―μερικοί από τους οποίους είχαν εκπαιδευτεί να ανιχνεύουν «ύποπτες» μορφές συμπεριφοράς επιβατών (στα αεροδρόμια έχουν συμβεί πολλά σχετικά ευτράπελα)― και άρχισε να εφαρμόζει πρωτόκολλα ασφαλείας υψηλής τεχνολογίας, από τα βιομετρικά διαβατήρια μέχρι τους σαρωτές ίριδας και σώματος. Στο παρασκήνιο, το FBI συνέταξε τη Λίστα Παρακολούθησης Τρομοκρατών με εκατοντάδες χιλιάδες άτομα, εκ των οποίων περίπου 6.000 τοποθετήθηκαν σε Λίστα No Fly: σ’ αυτή συμπεριλαμβάνονταν 500 Αμερικανοί (αν και με ανατολίτικα ονόματα). Κανείς δεν ξέρει κατά πόσον έχει δίκιο το FBI. 

Με λίγα λόγια, αυξήθηκε και εντάθηκε η επιτήρηση. Η λεγόμενη Patriot Act ψηφίστηκε μόλις έξι εβδομάδες μετά την 11η Σεπτεμβρίου: οι νομοθέτες προσπάθησαν να διορθώσουν τις αποτυχίες της NSA που είχε επιτρέψει στους τρομοκράτες να εισέλθουν στις Ηνωμένες Πολιτείες, να εκπαιδευτούν στο αμερικανικό έδαφος και να εκτελέσουν ανενόχλητοι το φονικό τους σχέδιο. Η Patriot Act διευκόλυνε την επιτήρηση των πολιτών στο όνομα της εθνικής ασφάλειας: το Κογκρέσο παραχώρησε στο FBI και στην NSA καινούργια δικαιώματα συλλογής και ανταλλαγής προσωπικών δεδομένων. Τα απόρρητα έγγραφα που διέρρευσε το 2013 ο Έντουαρντ Σνόουντεν αναφέρουν λεπτομερώς την κολοσσιαία έκταση του κράτους επιτήρησης που εισχώρησε στη ζωή εκατομμυρίων απλών Αμερικανών. Η εκθετική ανάπτυξη αυτής της συσκευής ―εξοπλισμένης με προϋπολογισμό 52,6 δισεκατομμυρίων δολαρίων το 2013― έγινε φανερή όταν ο Σνόουντεν παρέδωσε στη “Washington Post’’ τον «μυστικό προϋπολογισμό» που τροφοδοτεί ένα γραφειοκρατικό και λειτουργικό τοπίο 16 κατασκοπευτικών οργανισμών και πάνω από 107.000 υπαλλήλων οι οποίοι απαρτίζουν τώρα την αμερικανική κοινότητα πληροφοριών. Ομολογουμένως, με αυτά και μ’ εκείνα, η αμερικανική επικράτεια είναι σήμερα ασφαλέστερη, υπό την έννοια ότι έχει καταστεί πάρα πολύ δύσκολο να πραγματοποιηθεί τρομοκρατική ενέργεια ευρείας κλίμακας εντός των συνόρων. 

Στα χρόνια μετά την 11η Σεπτεμβρίου, Αμερικανοί εμπνευσμένοι από την τζιχαντιστική ιδεολογία σκότωσαν 107 άτομα σε εγχώριες τρομοκρατικές επιθέσεις. Σχεδόν τα μισά από αυτά έχασαν τη ζωή τους στους πυροβολισμούς στο κλαμπ Pulse στο Ορλάντο· πράγματι δεν σημειώθηκαν τρομοκρατικές επιθέσεις μεγάλης κλίμακας σε αμερικανικές πόλεις, όπως περίμεναν πολλοί μετά την 11η Σεπτεμβρίου. Όμως, το τίμημα είναι βαρύ: τα μέτρα ασφαλείας σημάδεψαν ανεξίτηλα τον ιστό της αμερικανικής ζωής και έγιναν αφορμή για όλο και περισσότερους νόμους, διατάξεις και απαγορεύσεις. Εντάθηκε και απηλλάγη από κάθε σύμπλεγμα η προϋπάρχουσα ροπή προς τον μιλιταρισμό, προς τη συμπεριφορά χωροφύλακα, προς την αυθαιρεσία ―υπενθυμίζω ότι υπάρχουν σοβαρές καταγγελίες για βασανιστήρια στο κέντρο κράτησης του Γκουαντάναμο― και προπάντων προς τη σπατάλη που προϋποθέτει ο μιλιταρισμός. Ο προϋπολογισμός της Homeland Security αυξήθηκε από περίπου 16 δισεκατομμύρια δολάρια το 2002 σε περισσότερα από 43 δισεκατομμύρια δολάρια το 2011, ενώ οι προϋπολογισμοί του Λιμενικού Σώματος, της Ασφάλειας Μεταφορών και της Συνοριοφυλακής υπερδιπλασιάστηκαν από το 2001. Αυτό σημαίνει, εν ολίγοις, ότι κάποιοι άλλοι τομείς υποχρηματοδοτούνται ― και ξέρουμε ποιοι: η δημιουργία και συντήρηση των υποδομών, η δημόσια παιδεία, η δημόσια υγεία και η προστασία του περιβάλλοντος. Υπό αυτή την έννοια, η ισλαμιστική τρομοκρατία κατατρώγει τις ΗΠΑ πέρα από κάθε τρελό της όνειρο.