Πώς ο Μίκης Θεοδωράκης κατάφερε να συνθέσει το εθνικό με το αριστερό, το λαϊκό με την πνευματική ελίτ και το ερωτικό με τις μαζικές κινητοποιήσεις.
Με την ταφή του Μίκη Θεοδωράκη στον Γαλατά, ένα χωριό έξω από τα Χανιά με μακρά αριστερή παράδοση και βενιζελικές ρίζες, ολοκληρώνεται ένα επώδυνο τελετουργικό, ένας κύκλος διαχρονικής πάλης μεταξύ αριστερού και δεξιού, δυτικού και ανατολικού μπλοκ. Για δεκαετίες, αυτή η μάχη εκ του συστάδην κατέληξε ακόμη και στην ηθικοπλαστική αντίθεση καλού και κακού, ηθικού και ανήθικου, σωστού και λάθους, έννοιες που είναι ασυμβίβαστες με την καρτεσιανή λογική της Ιστορίας και που οδήγησαν αναπόφευκτα σε μεταφυσικού τύπου υπερβολές και υπερβάσεις από τον Εμφύλιο έως και τον κύκλο της λεγόμενης Μεταπολίτευσης. Ούτε η Αριστερά, ούτε η Δεξιά, ούτε κανένας άλλος είχε, έχει ή και θα έχει το δικαίωμα στο αλάθητο. Αυτά τα ζητήματα λύθηκαν στην Ευρώπη, η οποία αφομοίωσε την επώδυνη μετάβαση από τα σκοτεινά χρόνια του φασισμού και του σταλινισμού, αλλά και του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, και ξεπέρασε με κόπο και πόνο τα θλιβερά κληροδοτήματα από τις μεταφυσικές θεωρίες που κυριάρχησαν στον Μεσοπόλεμο και οδήγησαν την ανθρωπότητα στο σφαγείο.
Στην Ελλάδα, με διάφορες εκδοχές, αυτή η μεταφυσικού τύπου αέναος πάλη μεταξύ αριστερού και δεξιού, λες και η πολιτική αντιπαράθεση αποτελεί πιστό αντίγραφο των βιβλικών αντιπαραθέσεων μεταξύ καλού και κακού, συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας. Ούτε κουβέντα για τη νέα αρχιτεκτονική της διεθνούς οικονομίας, ούτε λέξη για τις νέες κυρίαρχες αντιθέσεις στον πλανήτη, ούτε σκέψη για τεκτονικού τύπου γεωπολιτικές μεταλλαγές, καμία αναφορά στους νέους τύπους ανισοτήτων, εθνικών ή σε παγκόσμια κλίμακα. Ακόμη στην Ελλάδα συγκρούονται διάφορες εκδοχές της παλαιοντολογικού τύπου αντίθεσης αριστερού - δεξιού, έννοια η οποία ουδεμία απήχηση έχει, ούτε και ιστορική αναφορά αποτελεί για δισεκατομμύρια πολίτες αυτού του πλανήτη που δεν προέρχονται ή που δεν εκπαιδεύτηκαν από τη δυτική-ευρωπαϊκή σφαίρα επιρροής. Ποια είναι η έννοια δεξιού - αριστερού στο Ισλάμ ή στον βουδισμό και ποια είναι η πραγματική ερμηνεία της έννοιας του αριστερού στην Κίνα του Κομφούκιου με τα δύο συστήματα, ένα κράτος με πάμπολλες εκδοχές και ιδιαίτερες ιστορικές καταβολές;
Ο θάνατος του Μίκη Θεοδωράκη σηματοδοτεί ημερολογιακά έναν αιώνα τέτοιας αντιπαράθεσης στην Ευρώπη κυρίως, από το 1917 έως την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, για να αναφέρουμε δύο ιστορικές στιγμές με βαριά ιδεολογική κληρονομιά. Ο κομμουνισμός ηττήθηκε κατά κράτος διότι ως μεταλλακτική διαδικασία κρατικού καπιταλισμού ήταν αφύσικά δαπανηρή, καθόλου παραγωγική, απίστευτα μισάνθρωπη και ιδιαίτερα προσβλητική για την ανθρώπινη λογική. Επιβίωσε ως εναλλακτική αναφορά για 70 περίπου χρόνια.
Μια άλλη τραγικά επώδυνη μετάλλαξη που εμφανίστηκε, ο ναζισμός με τις παραφυάδες του, επιβίωσε περίπου μιάμιση δεκαετία, ηττήθηκε στο πεδίο της μάχης και ισοπεδώθηκε ιδεολογικοπολιτικά ως η πλέον βάρβαρη εκδοχή των καπιταλιστικών πειραματισμών. Και τα δύο συστήματα-μεταλλάξεις θεριεύουν και κυριαρχούν μετά τη μακρόχρονη οικονομική κρίση που οδήγησε στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και στη συνέχεια στο Κραχ του 1929, για να προκαλέσουν εκ νέου το σφαγείο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Η Δυτική Ευρώπη, και κατά συνέπεια ο δυτικός κόσμος, κατάφερε να ενσωματώσει την ολιστική κριτική στις επώδυνες μεταλλάξεις και να ορθολογικοποιήσει μεταπολεμικά, σε έναν μεγάλο βαθμό, τις κοινωνικές αντιθέσεις του καπιταλισμού, υιοθετώντας βιώσιμα για δεκαετίες μοντέλα παροχών στην Υγεία, στην Κοινωνική Ασφάλιση, στην Παιδεία και στον Πολιτισμό. Μοντέλα που, αν και δεν εκμηδένισαν τις αντιθέσεις, κατάφεραν να περιορίσουν τα χάσματα. Κάπως έτσι λειτούργησε η δυτική δημοκρατία μεταπολεμικά.
Στην Ελλάδα, η μετεμφυλιακή-εκδικητική δεξιά κουλτούρα και η Χούντα δεν επέτρεψαν την ομαλή μετάβαση της κοινωνίας σε συμβιβαστικά μοντέλα καπιταλιστικής διαχείρισης εκτονωτικού τύπου. Επιβλήθηκαν συμπεριφορές αφύσικα συγκρουσιακές, οι οποίες βασίζονταν σε μεταφυσικού τύπου πολιτικές ηθικολογίες. Στη σύγχρονη Ελλάδα, ως γνωστόν, δολοφονήθηκε ο Αριστοτέλης.
Ένας από τους λόγους για τους οποίους ο Μίκης Θεοδωράκης διέθετε τόσο μεγάλη λαϊκή αποδοχή είναι γιατί κατάφερε να συνθέσει το εθνικό με το αριστερό, το λαϊκό με την πνευματική ελίτ και το ερωτικό με τις μαζικές κινητοποιήσεις. Πρόκειται για αξιοσημείωτη πολιτική εξίσωση, η οποία ισορροπεί μετά βίας στο τεντωμένο νήμα που χωρίζει τον ορθολογισμό από τη μεταφυσική. Στα όρια του πολιτικού διπολισμού, η Ελλάδα από την ανεξαρτησία της και μετά, και κυρίως καίρια λαβωμένη από την ήττα το 1922 στη Μικρά Ασία του οράματος της επανάκτησης της ιστορικής συνέχειας με το Βυζάντιο, δεν κατάφερε ποτέ να επανέλθει από το ιστορικό της τραύμα. Αυτός ο διπολισμός εκφράστηκε τόσο αριστοτεχνικά από τον Μίκη Θεοδωράκη, ο οποίος παντρεύει σε έναν στίχο το εθνικό πένθος και την κοινωνική ανισότητα φέρνοντας εις γάμου κοινωνίαν τον πόνο για τη μη εθνική ολοκλήρωση (Ελλάδα των πέντε θαλασσών και των δύο ηπείρων) με την ανολοκλήρωτη κοινωνική εξέγερση («Τη Ρωμιοσύνη μην την κλαις», κ.λπ.).
Η μαζική αποδοχή της πολιτιστικής πρότασης του Μίκη Θεοδωράκη, διότι περί αυτού πρόκειται, συνιστά επί της ουσίας αποδοχή ενός μοντέλου συλλογικής αναφοράς και πάλης για τη διαχείριση της συμφιλίωσης με την ήττα. Την εθνική παλαιότερα και την πολιτική μετά τη λήξη του Εμφυλίου. Αυτό το μείγμα προσέφερε στο κοινό του και αυτό το μείγμα κατανάλωσε η ελληνική κοινωνία επί δεκαετίες. Άλλωστε, αυτό το μείγμα αντανακλούσε και η προσωπική του πολιτική συμπεριφορά, από τους Λαμπράκηδες έως την αποδοχή του αξιώματος του υπουργού Επικρατείας στην κυβέρνηση Κωνσταντίνου Μητσοτάκη, και στη συνέχεια την ίδρυση της «Σπίθας», την ταύτιση με τους «Αγανακτισμένους» και το «Όχι» στο δημοψήφισμα, για να καταλήξει στην επιστολή του προς τον Γ.Γ. του ΚΚΕ Δημήτρη Κουτσούμπα, τον οποίον κατέστησε επί της ουσίας εκτελεστή των τελευταίων του επιθυμιών. «Θέλω να φύγω ως κομμουνιστής», του γράφει κλείνοντας έτσι τον προσωπικό του κύκλο. Ένας αιώνας προσπάθειας να συνυπάρξουν αντιθετικές αναφορές και αξιώματα. Διαφορετικές ερμηνείες και πολιτικές δεισιδαιμονίες. Προσευχές και επαναστατικά κηρύγματα. Βυζαντινοί ύμνοι και ταξική αντιπαλότητα.
Η ταφή του στον Γαλατά σηματοδοτεί και επισήμως τη λήξη αυτής της μεταφυσικού τύπου ιδιαίτερης παρένθεσης στη σύγχρονη πολιτική ιστορία αυτής της χώρας. Ο βάρδος της μεταπολεμικής αυτής μεταφυσικής δεν θα είναι πια σε θέση να συμφιλιώσει τον στίχο του «δεξιού» Ελύτη ή του «αστού» Σεφέρη με τις λέξεις του «αριστερού» Ρίτσου ή του αενάως προβληματισμένου Αναγνωστάκη. Ο Μίκης Θεοδωράκης λειτούργησε ως ιδιαίτερο «άλλοθι», σαν ένας μύλος που άλεσε όλα τα υλικά για να «φουρνίσει» μια πρόταση εκτός εποχής και ενδεχομένως και εκτός Ιστορίας– και ας ήταν ο ίδιος μια χορταστική ιστορία από μόνος του.
11°
