Αφγανιστάν: Νεκροταφείο αυτοκρατοριών

Στα παιδικά και εφηβικά μου χρόνια, περνούσα ένα σεβαστό μέρος του καλοκαιριού σε διαμέρισμα στην Αθήνα, κατά προτίμηση στο μπαλκόνι. Έπληττα. Δεν υπήρχε εξοχικό. Το εικοσαήμερο της πατρικής άδειας πηγαίναμε όμως στα πιο απίθανα μέρη: τα γνώρισα, ενίοτε χωρίς ηλεκτρικό, πολύ πριν την επέλαση του τουρισμού που θα τα άλλαζε (λ.χ. Αντίπαρος).

Δεκαπενταύγουστο 1971. Διαφάνι Καρπάθου. Άγονη γραμμή. Πολύ άγονη: ένα πλοίο την εβδομάδα, σκυλοπνίχτης, μιάμιση μέρα ταξίδι απ’ τον Πειραιά. Αλλά γόνιμο έδαφος για ανθρωπολόγους, στην ορεινή Όλυμπο: γυναίκες με τοπικές φορεσιές τηρούσαν παμπάλαια έθιμα, χορεύαν έναν αργόσυρτο τοπικό χορό και άλλα πολλά. Υπήρχε όντως μια νέα ξένη ερευνήτρια που τα μελετούσε, όλα αυτά. (Στη συνέχεια διέπρεψε στην ακαδημαϊκή κονίστρα). Εγώ τα βαριόμουν. Ώσπου αίφνης τάραξε τα νερά, από την άλλη όχθη του Ατλαντικού, ο πρόεδρος των ΗΠΑ: ο Νίξον ανακοίνωσε ότι αποσυνδέει το δολάριο από τον χρυσό, οδηγώντας σε υποτίμηση και εγκαινιάζοντας μια νέα εποχή κυμαινόμενων συναλλαγματικών ισοτιμιών -που ισχύει ως τις μέρες μας. Το αμερικανικό νόμισμα υφίστατο τις συνέπειες του έντονου ανταγωνισμού από Ιαπωνία και Δυτική Γερμανία και, κυρίως, των τεράστιων δαπανών για τον πόλεμο στο Βιετνάμ - που ακόμη μαινόταν. Στο πακέτο μέτρων που ανακοινώθηκαν τότε, μονομερώς και εντελώς αιφνιδιαστικά, υπήρχε η επιβολή δασμών στις εισαγωγές και η προσπάθεια τιθάσευσης του πληθωρισμού. Και αυτό, λίγα μόλις χρόνια πριν από τις δύο πετρελαϊκές κρίσεις που θα εκτόξευαν πληθωρισμό και στασιμότητα. Το διεθνές οικονομικό σύστημα ισορρόπησε εν τέλει στη νέα κατάσταση, το παγκόσμιο εμπόριο αυξήθηκε με τον προστατευτισμό να μην παίρνει διαστάσεις. Οι δε κυμαινόμενες πλέον ισοτιμίες νομισμάτων θα επέτρεπαν, πολλά χρόνια αργότερα, κερδοσκοπικά παιχνίδια: ποικίλα πονταρίσματα, με την επιστράτευση νέων, σύνθετων, χρηματοπιστωτικών εργαλείων.

Τις ιστορικές αυτές εξελίξεις τις ακούσαμε τότε, 1971, από το ραδιόφωνο και τις σχολιάσαμε. Με φόντο βέβαια την ελληνική δικτατορία -που ευλόγως μας έκαιγε περισσότερο.

Μισό αιώνα αργότερα ακριβώς, με διαφορετικά ζοφερό φόντο την πανδημία και τις Ελληνικές (και ευρύτερα Μεσογειακές) πυρκαγιές, οι Ταλιμπάν προελαύνουν καταλαμβάνοντας την Καμπούλ. Μια προαναγγελθείσα ήττα της Αμερικανικής (όπως νωρίτερα και της Σοβιετικής) πολιτικής μπροστά στον οργανωμένο ισλαμικό φονταμενταλισμό με ρίζες και ερείσματα σε ισχυρές φυλές της περιοχής. Οι σκηνές χάους και παράλυσης θυμίζουν (πάλι) δεκαετία του 1970: την αποχώρηση από το Βιετνάμ, όπου οι τοπικοί συνεργάτες των ΗΠΑ πάσχιζαν να καταφύγουν στη Δύση. Μόνο που οι Βιετκόνγκ ήταν μια πολύ πιο προβλέψιμη και πολιτισμένη πολιτική δύναμη, όπως άλλωστε απεδείχθη και τα χρόνια μετά την επικράτησή τους: γεωγραφικά πιο απομακρυσμένοι, αλλά πολιτισμικά πιο κοντινοί μας από ότι οι Ταλιμπάν.

Ενόψει τόσο αυτών των εξελίξεων, όσο και νωρίτερα της εκλογής Μπάιντεν, οι αναλύσεις για την αμερικανική εξωτερική πολιτική δίνουν και παίρνουν. Ο Economist υποστήριζε σε πρόσφατο τεύχος του ότι η ήττα στο Αφγανιστάν μπορεί να αποσοβηθεί: μάλλον αστόχησε... Με τη σειρά του, το τελευταίο τεύχος του Αμερικανικού Foreign Affairs φιλοξενεί το άρθρο How Al Qaeda changed the world. Ο συγγραφέας, έχει εντρυφήσει στο πλούσιο αρχειακό υλικό που βρέθηκε στο κρησφύγετο του Μπιν Λάντεν, όταν προ δεκαετίας κομάντο των ΗΠΑ τον σκότωσαν σε ειδική επιχείρηση στο Πακιστάν. Τονίζει πώς αυτή η ομάδα, που φιλοδοξούσε να απελευθερώσει τους απανταχού μουσουλμάνους (ιδιαίτερα τους Παλαιστινίους) από τον Δυτικό ζυγό, άλλαξε τα παγκόσμια γεωπολιτικά δεδομένα. Χρησιμοποιεί χαρακτηριστικά τον όρο επαναστατική βία (και όχι τρομοκρατία) για να υπογραμμίσει τις φιλοδοξίες των ενορχηστρωτών της 11 Σεπτεμβρίου για συνολική συστημική ανατροπή. Ωστόσο, η Αλ Κάιντα δεν περίμενε την Αμερικανική εισβολή στο Αφγανιστάν (που την αποδιάρθρωσε), ούτε και μπόρεσε αργότερα να ηγηθεί του ισλαμισμού που άνθισε ως αποτέλεσμα της εισβολής στο Ιράκ: στην ενδομουσουλμανική παρτίδα εξουσίας επικράτησε το ISIS.

Η νέα κατάσταση που διαμορφώνεται στο Αφγανιστάν δημιουργεί ενδιαφέρουσες συγκλίσεις: Ρωσία, Κίνα, Ινδία και Ιράν ανησυχούν, η κάθε χώρα για τους δικούς της λόγους, και προσπαθούν να συντονίσουν την πολιτική τους στην περιοχή. Οι δε ΗΠΑ αποσύρονται, δηλώνοντας επισήμως ότι ο πρώτος στόχος, της καταπολέμησης της τρομοκρατίας, επετεύχθη. (Μέλλει να αποδειχθεί ποια θα είναι η σχέση Ταλιμπάν και Αλ Κάιντα). Ο δεύτερος στόχος όμως, της δημιουργίας σύγχρονου κράτους, σχετικά κοσμικού (λ.χ. θέση της γυναίκας) ναυάγησε οικτρά. «Νεκροταφείο αυτοκρατοριών» χαρακτήριζε το Αφγανιστάν, το 2001, άρθρο στο Foreign Affairs, ανατρέχοντας στην ιστορία: από τον Μέγα Αλέξανδρο στους Μογγόλους, και από τους Βρετανούς στην ΕΣΣΔ και στις ΗΠΑ. Βρισκόμαστε λοιπόν πίσω στο σημείο μηδέν (2001), με τις ΗΠΑ να έχουν ρίξει συνολικά 83 δις δολάρια σε βαρέλι δίχως πάτο: γενικευμένη γαρ η διαφθορά. Αν και μια συντεταγμένη  αποχώρηση είχε ήδη συμφωνηθεί επί Τραμπ, το πολιτικό κεφάλαιο του Μπάιντεν και το σύνθημά του «America is back» υφίστανται ανεπανόρθωτη φθορά. Οι συνέπειές της, τόσο στο εσωτερικό των ΗΠΑ όσο και στην εξωτερική τους πολιτική, θα φανούν στο προσεχές μέλλον.