Πυρκαγιές κι εμείς: Κλιματική αλλαγή, εμπρησμοί και κυβερνήσεις

Mε το να αποδίδουμε τις φωτιές στην κλιματική αλλαγή, απαλλάσσουμε από τις ευθύνες τους εγκληματίες που ζουν ανάμεσά μας. Δείχνουμε κοινωνική ευαισθησία ―Πες τα Γκρέτα!― αλλά ρίχνουμε το φταίξιμο στην «πολιτεία», στις ηγεσίες, στις ΗΠΑ ή στην Κίνα. Όσο μεγαλύτερο φαντάζει το πρόβλημα τόσο καλύτερα: είμαστε θύματα και δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα. Καταραμένες κυβερνήσεις! Στο μεταξύ, παραμονεύει ένας αόρατος εμπρηστής, ένας ψυχοπαθής που παίζει με σπίρτα. Οι εμπρηστές είναι μια μεταφορά για τον πολιτισμό μας, για το πώς η δειλία μπορεί να μας αφανίσει: την περιέγραφε ο Μαξ Φρις στο θεατρικό του έργο «Ο κύριος Μπίντερμαν και οι εμπρηστές»· τη ζούμε καθημερινά μπροστά σε ποικίλες οικονομικές, περιβαλλοντικές και πολιτιστικές απειλές. Ο εμπρησμός, μεταφορικά και κυριολεκτικά, είναι το κίνητρο, είναι η πράξη πίσω από τον όλεθρο: κάποιος, κάποιοι, είναι οι αυτουργοί της δυστυχίας μας.

Τούτου λεχθέντος, πράγματι, ο πληθυσμός της γης και οι ανθρώπινες δραστηριότητες έχουν επηρεάσει το κλίμα· ο «καιρός» μοιάζει όλο και λιγότερο φυσιολογικός· κι αν έχουμε κοντή μνήμη εμφανίζει στα μάτια μας μια μορφή τρέλας. Ωστόσο, φυσικές καταστροφές συνέβαιναν πάντοτε: ξηρασία, πλημμύρες, τυφώνες, καύσωνες, κύματα πολικού ψύχους ―ο πλανήτης είναι ένα περίπλοκο σύστημα στο οποίο παίζουν ρόλο πλήθος παράγοντες· η ιστορία του, και η δική μας ιστορία, είναι μια σειρά από καταστροφές και ανοικοδομήσεις. Το 1928-1930 η ξηρασία στην Κίνα ήταν μια από τις μεγαλύτερες συμφορές του 20ού αιώνα· το 1949, στις πλημμύρες της Γουατεμάλας πνίγηκαν 40.000 άνθρωποι· τo 2003 οι φωτιές στη Ρωσία έκαψαν 200.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα (επαναλήφθηκαν το 2015 καίγοντας «μόνο» 11.000 τ.χλμ.). Οι φωτιές του 21ου αιώνα, τις οποίες τείνουμε να εντάσσουμε με μια γενναία δόση ακτιβισμού στην κλιματική κρίση, δεν είναι καινούργιο «ακραίο» φαινόμενο· ούτε περιορίζονται στις θερμές χώρες: το 2017, οι πυρκαγιές στον Καναδά κατέστρεψαν 12.000 τ.χλμ. πράσινου· αν ο Καναδάς δεν έγινε στάχτη κι αποκαΐδια είναι επειδή εφάρμοσε προηγμένα σχήματα πυρασφάλειας και διαχείρισης κινδύνων.

H συχνότητα και η ένταση των wildfires ―των ανεξέλεγκτων, γρήγορα επεκτεινόμενων πυρκαγιών― εξαρτάται από τη διάταξη των δασών, από τη βλάστηση (από το αν τα φυτά είναι περισσότερο ή λιγότερο εύφλεκτα), από τη δόμηση κι από τις μεθόδους πρόληψης και πυροπροστασίας. Όσο για το ξεκίνημα της κάθε πυρκαγιάς, 9 στις 10 φορές ευθύνεται ένας ή περισσότεροι άνθρωποι· πρόκειται για ατυχήματα, δολιοφθορές ή τρομοκρατικές ενέργειες. Το 1666, η μεγάλη πυρκαγιά του Λονδίνου ξεκίνησε από τον φούρνο ενός αρτοποιείου ―από μια σπίθα που πετάχτηκε από τη θράκα στα ξύλινα κτίσματα της πυκνοκατοικημένης πόλης· το 25% των πρόσφατων πυρκαγιών στην Καλιφόρνια αποδόθηκαν σε εσκεμμένες πράξεις πυρομανών· οι υπόλοιπες οφείλονταν σε συνδυασμό απροσεξίας και καιρικών συνθηκών: το 2020 οι wildfires άρχισαν από ένα πάρτι γονέων που μόλις είχαν μάθει το φύλο του μωρού τους και το γιόρτασαν με βεγγαλικά. Λαμπρή ιδέα που επιβεβαιώνει όσους κάνουν λόγο για αμερικανιές. Εν πάση περιπτώσει, η ξηρασία εκείνων των ημερών έκανε τα βεγγαλικά αίτιο της καταστροφής των μισών καλιφορνέζικων δασών. Τα άλλα μισά κάηκαν εξαιτίας μιας αστραπής. Κάπως έτσι, είμαστε ικανοί να ξεπαστρέψουμε το τοπίο και τον ίδιο μας τον εαυτό ―ιδίως σε χώρες σαν τη δική μας όπου ο εμπρησμός ήταν μέχρι πρότινος πλημμέλημα (σημειώνω εδώ ότι πουθενά δεν τιμωρείται με την αυστηρότητα που θα περίμενε κανείς) κι όπου η αγωγή του πολίτη παραμένει εξαιρετικά ελλιπής. Θέλω να πω: οι αιτίες ανάφλεξης είναι απλές. Πολλές πυρκαγιές αρχίζουν από αποτσίγαρα· το ξέρει ακόμα κι ένα παιδί. Σε δασώδες περιβάλλον είναι απαραίτητο να σβήνει κανείς τα τσιγάρα σε νερό, να μην τα πετάει καταγής ― λίγοι άνθρωποι κάνουν το αυτονόητο. Άλλες αρχίζουν από εστίες κατασκηνώσεων, από καύση σκουπιδιών ή κλαδιών, από βραχυκυκλώματα ηλεκτρικών εγκαταστάσεων, από εξατμίσεις οχημάτων (τα καυσαέρια φτάνουν συχνά τη θερμοκρασία των 1.000 βαθμών).

Σκέφτομαι τις φωτιές στην Καλιφόρνια, ένα μέρος που μοιάζει αρκετά με την Ελλάδα: η μορφολογία, το κλίμα, οι καλλιέργειες (αμπελουργία, εσπεριδοειδή), η εγγύτητα με τη θάλασσα μοιάζουν· αυτό που ίσως δεν μοιάζει είναι η πολεοδομία και η δασολογία ―στην Καλιφόρνια, αν και δεν λείπουν οι πολεοδομικές αυθαιρεσίες, η άναρχη δόμηση είναι περιορισμένη και τα εθνικά πάρκα προστατεύονται με μια στρατιά δασονόμους και wranglers. Εμείς, στην Ελλάδα, επιδεινώνουμε τον κίνδυνο ανάφλεξης και τη γενικότερη αστάθεια του οικοσυστήματος εξαιτίας της αμέλειας στη δόμηση και στη διαχείριση των δασών ―εξαιτίας της γενικής μας ακηδίας: φαίνεται ότι δεν κάνουμε ούτε τις βασικές χειρονομίες αποφυγής του πυρός, όπως είναι, λόγου χάρη, η επιλογή φυτών ανθεκτικών στη φωτιά (αλόη, φραγκοσυκιές, άλλα ποώδη), η χάραξη μονοπατιών και αντιπυρικών ζωνών με υλικά ανθεκτικά στη φωτιά και η μη φύτευση ψηλών δέντρων κοντά σε σύρματα της ΔΕΗ.

Η μεγαλύτερη συχνότητα και ένταση των πυρκαγιών που παρατηρούνται στην Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες είναι όντως αποτέλεσμα ενός φαύλου κύκλου υπερδόμησης, ανώμαλων θερμοκρασιών, εύμπρηστης χλωρίδας και έμπρηστων δομικών υλικών. Κυρίως, είναι αποτέλεσμα ατομικής ανευθυνότητας στη διαδικασία της αστυφιλίας και της στέγασης, καθώς και στη γενικότερη τήρηση των νόμων. Είναι πολύ δύσκολο να διευθετηθούν προβλήματα που έχουν παγιωθεί στο παρελθόν ―το θέμα είναι τι κάνουμε από δω και πέρα: θα χρειαστεί σκέψη, θα χρειαστούν αποφάσεις, θα χρειαστούν ειδικοί φόροι, θα χρειαστεί αστυνομική εργασία για να συλληφθούν και να τιμωρηθούν οι εμπρηστές όπως προβλέπει ο νόμος. Θα χρειαστεί αναβάθμιση της διοίκησης, ένα τεράστιο διακύβευμα· θα χρειαστεί προπάντων στήριξη, οικονομική και ψυχική αλληλεγγύη, από όλους σε όλους: σήμερα, οι πυρκαγιές είναι το καινούργιο μεγάλο, εθνικό μας τραύμα. 

Η κλιματική απορρύθμιση είναι περίπλοκο ζήτημα, αλλά επιμένω ότι οι αιτίες των πυρκαγιών εξηγούνται με στοιχειώδη φυσικοχημεία και με στοιχειώδη εγκληματολογία. Αρκεί ένα κερί για να κάψει ένα σπίτι, ιδιαίτερα όταν είναι ξύλινο ή έχει ξύλινα μέρη· στη συνέχεια, η φωτιά μπορεί να μεταδοθεί σε χαμηλή βλάστηση, σε δέντρα, σε ολόκληρο το οικοσύστημα. Αν και οι τόποι με υψηλές θερμοκρασίες, με έδαφος χωρίς υγρασία, με ξηρή χαμηλή βλάστηση, είναι, φυσικά, πιο ευάλωτοι από εκείνους με χαμηλές θερμοκρασίες και βροχές, συνήθως χρειάζεται κάποιος εμπρηστής για να θέσει σε κίνηση την καταστροφή. Φέτος, στην Καλιφόρνια, παρά τα μέτρα που ελήφθησαν από πέρυσι, κάηκαν άλλα 2,5 εκατομμύρια στρέμματα μαζί με 400 κτίρια: την επέκταση των πυρκαγιών ευνόησαν οι ξηροί καταβατικοί άνεμοι Σάντα Άνα. Έγιναν κάμποσες στραβές: στη διάρκεια εκκένωσης οικισμού ένας καλλιεργητής παράνομης μαριχουάνας που αρνήθηκε να φύγει κραδαίνοντας όπλο και κραυγάζοντας ότι θα προστατέψει το κτήμα του, έπεσε νεκρός από πυρά αστυνομικών. Ενός κακού μύρια έπονται.