Το νέο όπιο των λαών στον 21ο αιώνα

Οι δυνάμεις του ολοκληρωτισμού, αφού στη διάρκεια του 20ού αιώνα συνετρίβησαν είτε από τα όπλα, είτε από την πραγματικότητα και τον σοσιαλδημοκρατικό καπιταλισμό, σήμερα επανέρχονται δριμύτερες και δίνουν τη μάχη κατά της γνώσης και της κριτικής σκέψης. Αν ζούσε ο Ρεϊμόν Αρόν {1905-1983}, ο κορυφαίος φιλελεύθερος Γάλλος φιλόσοφος, θα έβλεπε τον τίτλο του έργου του «Το όπιο των διανοουμένων» {1955} υπό το φως αυτής της νέας πραγματικότητας, της παγκοσμιοποίησης.

Ποτέ στη μακραίωνη ιστορία του, ο άνθρωπος δεν είχε τόσο εύκολη, γρήγορη και πληθωρική πρόσβαση σε πληροφορίες και γνώσεις, γνώσεις που διπλασιάζονται κάθε επτά ή οκτώ χρόνια, ενώ παράλληλα μεταφέρονται και διαδίδονται με απίστευτη ταχύτητα.

Στο μέτρο έτσι η ψηφιακή τεχνολογία αναπτύσσεται και το Διαδίκτυο αποτελεί πλέον μέρος της καθημερινής ζωής των ανθρώπων, οι τρόποι πλουτισμού και κοινωνικής ανόδου αλλάζουν κατά τρόπο όντως επαναστατικό. Η ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης, όπως έγραψε και ο μελλοντολόγος Άλβιν Τόφλερ, δημιουργεί προϋποθέσεις γρήγορου «εκδημοκρατισμού των αγορών και των κεφαλαίων». Είναι δηλαδή μια πρόκληση για τους ανθρώπους της εξουσίας που θέλουν απέναντί τους υπηκόους και όχι πολίτες.  

Βασικός όρος για την μετατροπή μιας κοινωνίας σε άβουλους, φοβισμένους, παθητικούς υπηκόους χωρίς κριτικό πνεύμα, είναι η αλλοίωση της πληροφόρησης ή ακόμα και η εξόντωσή της ώστε να εμποδιστεί η παραγωγή γνώσεων. Ταυτόχρονα όμως με την πληροφόρηση, όπως υποστηρίζει ο καθηγητής Φιλοσοφίας κ.Τάκης Τζαμαλίκος, ο άνθρωπος επιδιώκει την εμβάθυνση της αυτογνωσίας του. Η συμμετοχή μας στα γεγονότα που μας περιβάλλουν, φέρνει στο φως σημαντικές παραμέτρους της ύπραξής μας. Για τους ανθρώπους που επιδιώκουν τον σκοταδισμό είναι ανάγκη να ατονήσουν τα κριτήρια με τα οποία ο άνθρωπος αξιολογεί τις πληροφορίες που δέχεται προκειμένου να μην καλλιεργούν την αναζήτηση γνώσεων διότι με τις γνώσεις υπάρχει ο κίνδυνος ανάπτυξης της κριτικής ικανότητας. Κατά συνέπεια, έχει τεράστια σημασία στην εποχή μας η ποιότητα του δέκτη. Όσο πιο χαμηλή είναι, τόσο το καλύτερο για τους παράγοντες του κοινωνικού ζόφου. Μέσω του Διαδικτύου εκλεπτύνονται οι τρόποι χειραγώγησης του δέκτη και ευνοείται η παθητικότητά του. Όλο και περισσότερο, η σύγχρονη πληροφόρηση στηρίζεται στην πρόκληση φόβων στον δέκτη, στην επιδείνωση της παθητικότητας του και στην εξουδετέρωση της σκέψης του μέσω της συνωμοσιολογίας. Οι ειδικοί της αποπληροφόρησης και της «επίπεδης προπαγάνδας», γνωρίζουν ότι ο σύγχρονος άνθρωπος δέχεται τέτοια πληθώρα πληροφοριών ώστε αναιρείται κάθε δυνατότητα ατομικού στοχασμού. Στις μέρες μας, σύμφωνα με τον Τάκη Τζαμαλίκο, στη διαδικασία της πληροφόρησης έχει μεγαλύτερη σπουδαιότητα το να μιλούν για κάποιον ή για κάτι· πολύ λιγότερη έχει το τι λένε γι' αυτόν. Οι Αμερικανοί ειδικοί δίνουν μια σοφή συμβουλή: Get talked about (=φρόντισε να μιλούν για σένα) - σημασία έχει η συχνότητα με την οποία ακούγεται το όνομα, η συχνότητα που εμφανίζεται η εικόνα σου στην τηλεόραση και στις εφημερίδες, το μέγεθος της φωτογραφίας και της λεζάντας κλπ. Μικρότερη σημασία έχει το τι λέγεται για σένα: αυτό, για τη σύγχρονη πληροφόρηση, είναι δευτερεύον. Σήμερα δεν είναι δύσκολο να υφανθεί ένας μύθος γύρω από κάποιο πρόσωπο (ικανότητες, στοιχεία, προσωπικότητας κλπ.), να διανεμηθεί στην «αγορά» και να επιβληθεί σύμφωνα με τις αποτελεσματικές μεθόδους πού διδάσκει το σύγχρονο marketing. Ακριβώς το ίδιο ισχύει και για την αντίθετη περίπτωση. Η δολοφονία χαρακτήρων μέσω του Διαδικτύου είναι μια πολύ απλή και δυσάρεστη κατάασταση για το θύμα μιας και συνήθως δεν μπορεί να κάνει τίποτα για να αποκαταστήσει το όνομά του. 

Η τακτική αυτή της πληροφόρησης φέρνει αποτελέσματα διότι βασίζεται σε θεμελιώδη χαρακτηριστικά της αλλοτριωμένης σκέψης, υπό το κράτος της οποίας δρουν και αντιδρούν οι μάζες σήμερα. Ποια είναι αυτά τα χαρακτηριστικά: κυρίως η έλλειψη ριζών και βάθους των «απόψεων» της μάζας· πρόκειται για απόψεις πού έχουν εδραιωθεί εξαιτίας της επανάληψης και όχι χάρη σε λογική επεξεργασία και αυθεντική ψυχική συμμετοχή.

Εξάλλου, μετά από τον βομβαρδισμό με πληροφορίες, οι πομποί τους πετυχαίνουν την πολιτική αδιαφορία του δέκτη, ο οποίος βλέπει και ακούει για γεγονότα περί των οποίων αγνοεί σχεδόν τα πάντα. Στη διαδικτυακή εποχή, οι εξόχως θετικές πλευρές της ψηφιακής τεχνολογίας, ακυρώνονται εν μέρει από τους εχθρούς της γνώσης. Το θέμα είναι ότι η πλημμύρα των πληροφοριών όχι απλώς δεν μορφώνει, αλλά αμορφοποιεί το εγώ και δολοφονεί την εσωτερική μας ζωή. Το πρόσωπο χάνει την ιδιαίτερη ταυτότητά του και εξαφανίζεται μέσα στην άμορφη μάζα παραμένονταε ανενεργό στο όποιο ερέθισμα, ακριβώς επειδή η συνάντηση με την «πληροφορία» λαμβάνει χώρα εκτός αυτού, σε περιβάλλον αυτόχρημα αλλοτριωμένο και άμορφο.

Φαίνεται πλέον καθαρά ότι, ενώ η καθαρή γνώση είναι ένας από τους συντελεστές που αίρουν το άτομο στο υπαρξιακό του ύψος, η «πληροφορία», ως εκφυλισμένη μορφή γνώσης, αποσπασματική και ρηχή, γίνεται προβληματική: το νέο όπιο των λαών είναι ακριβώς αυτό, η τυχαία και άκριτη συσσώρευση πληροφοριών.