Το πρωτείο του ατόμου και η επιχειρηματικότητα

Πριν τριάντα και πλέον χρόνια περίπου, κυκλοφορούσε στην Ελλάδα, από τις εκδόσεις Ροές του Λευτέρη Καρτάκη, ένα σημαντικό βιβλίο με τίτλο Πώς Πλούτισε η Δύση. Την έκδοσή του είχε αναλάβει να χρηματοδοτήσει τότε η Citibank, η οποία επιθυμούσε να προωθήσει στη χώρα μας όχι μόνον την έννοια του επιχειρείν αλλά και την σύνδεσή της με συγκεκριμένες συμπεριφορές και αρχές –αυτές που παρέθεταν στο βιβλίο τους δύο Αμερικανοί καθηγητές, οι Νάθαν Ρόζενμπεργκ και Λ.Ε.Μπίρτζελ.

Οι συγγραφείς, με πολύ σημαντικά ιστορικά στοιχεία, υπογράμμιζαν ότι η εντυπωσιακή οικονομική απογείωση της Δύσης και ειδικότερα της Δυτικής Ευρώπης, οφείλεται στην μεγάλη ικανότητα των ανθρώπων της, ατομικά και συλλογικά, να απελευθερώνουν το αστείρευτο ενεργειακό δυναμικό των οικονομικών ανατροπών, εφαρμόζοντας πειραματικές μεθόδους στην τεχνολογία και στους τρόπους οργάνωσης των κοινωνιών και των παραγωγικών τους δυνατοτήτων. Έτσι η Δύση κατάφερε να ανταποκρίνεται στις ανθρώπινες ανάγκες ελέγχοντας και αξιοποιώντας καλύτερα τους πιο σπάνιους πόρους από αυτούς που ήσαν διαθέσιμοι. Στο πλαίσιο αυτό, λοιπόν, κλειδιά του όλου παραγωγικού συστήματος υπήρξαν η απομάκρυνση από πολιτικές και θρησκευτικές απαγορεύσεις, η γενναιόδωρη ανταμοιβή αυτών που αναλαμβάνουν κινδύνους κάνοντας πειραματισμούς, καθώς και η ατομική πρωτοβουλία για τοποθέτηση στις αγορές νέων προϊόντων και υπηρεσιών.

Πιο προσφατα, ο Αμερικανός συγγραφέας και νομπελίστας οικονομολόγος Ντάγκλας Νορθ, στο βιβλίο του Η Κατανόηση των Διαδικασιών Οικονομικής Αλλαγής» (έκδοση του πανεπιστημίου Πρίνστον), υπογραμμίζει ότι οι οικονομικές αλλαγές επηρεάζονται, σε μεγάλο βαθμό, από το είδος και την ποιότητα των θεσμών που διέπουν τις αγορές. Υπό αυτήν δε την έννοια, τα δικαιώματα ιδιοκτησίας και τα κόστη των συναλλαγών αποτελούν θεμελιώδεις προσδιοριστικούς παράγοντες.Υπο συνθήκες οσο περισσότερου γίνεται υγιούς ανταγωνισμού. Επίσης, ο Αμερικανός οικονομολόγος ισχυρίζεται ότι η οικονομική αλλαγή εξαρτάται ευρύτατα και από την «προσαρμοστική αποτελεσματικότητα» μιας κοινωνίας, αναφορικά με την δημιουργία θεσμών οι οποίοι πρέπει να είναι παραγωγικοί, σταθεροί, έντιμοι, ευρέως αποδεκτοί και ευέλικτοι κάθε φορά που απαιτούνται πολιτικο-κοινωνικές απαντήσεις σε σοβαρά θέματα, όπως για παράδειγμα η σημερινή περίπτωση της πανδημίας.

Υπό αυτές τις συνθήκες, η αυτονομία, ο πειραματισμός και η διαφοροποίηση αποτελούν για τους ερευνητές τα τρία θέματα προς ανάλυση, για να εντοπισθούν τα βαθύτερα αίτια του οικονομικού δυναμισμού της Δύσης και της πορείας της προς τις πλέον προωθημένες μορφές πολιτικής δημοκρατίας. Συνεπώς, είναι σαφές από αυτά που προηγούνται, ότι ο πολιτικός φιλελευθερισμός αποτελεί, ιστορικά, την μήτρα μέσα από την οποία ξεπήδησαν και οι όροι της δυτικής οικονομικής ανάπτυξης. Σήμερα, λοιπόν, στο μέτρο που το φιλελεύθερο οικονομικό σύστημα τείνει να γίνει παγκόσμιο, σίγουρα η καθιέρωσή του θα οδηγήσει, αργά ή γρήγορα, και σε περισσότερη πολιτική δημοκρατία –γεγονός που απεύχονται πολλά κέντρα πολιτικής και θρησκευτικής εξουσίας στον πλανήτη. Εξ’ ου και η προσπάθεια υπονόμευσης της δυνητικής διεθνούς φιλελεύθερης τάξης, από καθεστώτα και θρησκευτικά δόγματα, που θέλουν απέναντι τους υπηκόους και όχι πολίτες

Αυτό συμβαίνει γιατί ακρογωνιαίος λίθος του πολιτικού φιλελευθερισμού είναι το «πρωτείο του ατόμου», έκφραση που πρώτος χρησιμοποίησε ο αείμνηστος Μάρκος Δραγούμης στο κορυφαίο έργο του Η Πορεία προς τον Φιλελευθερισμό (έκδοση του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών). Κατά τον συγγραφέα, στο πλαίσιο μίας φιλελεύθερης κοινωνίας, που από μόνη της διαθέτει τεράστια δύναμη προσαρμογής και αλλαγής, η έννοια του «πρωτείου του ατόμου» είναι προτιμότερη από την πολυχρησιμοποιημένη «ιδιωτική πρωτοβουλία», η οποία έχει κατά κύριο λόγο ταυτισθεί με την ελεύθερη οικονομική δράση του ατόμου, ιδιαιτέρως δε προς την κατεύθυνση του πλουτισμού. «Δίδεται έτσι η σφαλερή εντύπωση ότι ο φιλελευθερισμός είναι ένα είδος ανεστραμμένου μαρξισμού, με την διαφορά ότι δεν θέλει την ίση ευημερία για όλους μέσω του κράτους, αλλά τον άνισο πλουτισμό για τον καθένα μέσω της αγοράς», γράφει ο Μάρκος Δραγούμης.

Έτσι, κατά τον συγγραφέα, πρέπει πάντοτε να γίνεται σαφής διάκριση μεταξύ του φιλελευθερισμού, που κατοχυρώνει το πρωτείο του ατόμου γενικώς, και του «καπιταλισμού», που βασίζεται στο πρωτείο του οικονομικώς ενεργού ατόμου και  θεσμοποιεί την καρποφόρο επένδυση και επανίδρυση του κεφαλαίου, τη μίσθωση εργατικής δύναμης και την παραγωγή για την αγορά με σκοπό την κερδοφορία. «Το πρωτείο του ατόμου εξασφαλίζεται άριστα στο καθεστώς της «φιλελεύθερης τάξης», έννομης και αυθόρμητης, όπου το κράτος δεν παρεμβαίνει και δεν έχει δικούς του σκοπούς και όπου οι πολίτες διευκολύνονται να στοχοθετούν ελευθέρως, στο πλαίσιο της νομοκρατικής πολιτείας η οποία εγγυάται το δίκαιο», γράφει ο Μάρκος Δραγούμης.

Σαφώς δε, οι  παρατηρήσεις του αυτές, σε συνδυασμό με τις απόψεις των Ν. Ρόζενμπεργκ και Λ.Ε.Μπίρτζελ, μάς προσφέρουν πολλά κλειδιά για να καταλάβουμε και να ερμηνεύσουμε το φαινόμενο της επιχειρηματικότητας και της επιχειρηματικής δημιουργίας σε όλες του τις διαστάσεις. Μήπως λοιπόν στην Ελλάδα του άκρατου κρατισμού και της για πολλά χρόνια καταδίωξης κάθε φιλελεύθερης ιδέας, μπορεί να υπάρξει αφύπνιση μετά από πολλά χρόνια κρατικής νιρβάνα;