Ο Kίμων Χατζημπίρος γράφει για τις κύριες αναγκαίες αλλαγές στα Πανεπιστήμια
Ποιος ευθύνεται για το ότι σχεδόν όλοι οι φοιτητές καθυστερούν να πάρουν το πτυχίο τους, για το ότι πολλοί δεν ολοκληρώνουν ποτέ τις σπουδές τους, για το ότι οι επιχειρήσεις δεν βρίσκουν προσωπικό κατάλληλο για τις ανάγκες τους, ενώ η ανεργία των νέων είναι τεράστια; Γενικότερα, μήπως ο διάχυτος ανορθολογισμός και το πλήθος των «ψεκασμένων» σχετίζονται με ανεπάρκεια παιδείας;
Η υψηλή προτεραιότητα στην μόρφωση ήταν επί αιώνες ισχυρό πλεονέκτημα του ελληνικού πληθυσμού. Τις τελευταίες δεκαετίες όμως, η χαμηλή ποιότητα εκπαίδευσης έγινε το κύριο μειονέκτημα. Πιθανώς, ευθύνονται παράγοντες, όπως τα απόνερα του Εμφυλίου, η κρατικίστικη οργάνωση, η κυριαρχία συντεχνιών, η υιοθέτηση απλοϊκών απόψεων περί αντιαυταρχικής εκπαίδευσης, η μυθολογία του φοιτητικού κινήματος. Πάντως, η εμβληματική φράση «η αριστεία είναι ρετσινιά» συμπύκνωσε με ειλικρίνεια ένα διαδεδομένο μεταμοντέρνο σχετικισμό περί αξιών και επιστήμης. Η επιδοκιμασία της από ένα κύκλο «προοδευτικών» διανοουμένων την συνταίριαξε με τις επιδιώξεις πολλών συνδικαλισμένων εκπαιδευτικών που αισθάνονται άβολα με κάθε είδους διακρίσεις. Αξιολογήσεις διδακτικών ικανοτήτων, βαθμολόγηση ιδρυμάτων, πρότυπα και πειραματικά σχολεία απορρίπτονται. Από το 1983 καταργήθηκαν τα πρότυπα, αφού «η κοινωνία μας δεν χρειάζεται ελιτίστικα σχολεία». Η ιδεοληψία δεν δεχόταν θεσμούς που ανιχνεύουν ταλαντούχο ανθρώπινο δυναμικό.
Μια εκπαίδευση που ωθεί στην ελάσσονα προσπάθεια οδηγεί σε ισοπέδωση προς τα κάτω, αναπτύσσει «σοβιετική» σκέψη και κρατικίστικη νοοτροπία. Η υποτίμηση των αρίστων ναρκοθετεί τις δυνατότητες παροχής σε όλα τα παιδιά του δικαιώματος να επιλέγουν και της ευκαιρίας να αναπτύξουν ιδιαίτερες ικανότητες.
Σήμερα, εκπαιδευτική πτώχευση εκδηλώνεται σε όλες οι βαθμίδες, περισσότερο δε στα γενικά και τεχνικά δευτεροβάθμια σχολεία. Οι πιο πολλοί μαθητές κάπου θα μπουν, άρα τους απασχολούν υπερβολικά οι εισαγωγικές εξετάσεις, καταστρέφοντας το Λύκειο, ενώ τα Πανεπιστήμια πλημμυρίζουν από πρωτοετείς φοιτητές χαμηλού επιπέδου. Κύρια θύματα τα περιφερειακά ιδρύματα, ενώ τα πιο ελκυστικά υφίστανται βαριές συνέπειες από αθρόες μετεγγραφές, με ποικίλες πραγματικές ή ψεύτικες δικαιολογίες (π.χ. στο ΕΜΠ εισήλθε το 2019 με εξετάσεις και μετεγγραφές το 265% όσων μπορούν να εκπαιδευθούν κανονικά!). Από τα άτυχα νέα παιδιά που λιμνάζουν ως φοιτητές, ένα μεγάλο ποσοστό δεν θα τελειώσει ποτέ τις σπουδές, ενώ πολλοί, αναζητώντας κάποια αυτοεκτίμηση σε χώρους ανομίας και ψευδαίσθησης εξουσίας, θα καταφύγουν στις αγκαλιές «παρατάξεων» διαμαρτυρίας, που ενδημούν στους πανεπιστημιακούς χώρους. Τα ιδρύματα βέβαια θα υπερηφανεύονται για τους λίγους καλούς αποφοίτους «που διαπρέπουν στο εξωτερικό».
Στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, μοχλός που εμποδίζει κάθε εκσυγχρονιστική μεταρρύθμιση είναι οι συνδικαλιστικές ηγεσίες δασκάλων και καθηγητών. Συμπλέουν με μια ασφυκτική κρατική καθοδήγηση του περιεχομένου και του τρόπου διδασκαλίας. Η αξιολόγηση γίνεται κόκκινο πανί, η πρωτοβουλία καταπνίγεται, η μονιμότητα και η δημοσιοϋπαλληλική νοοτροπία φέρνουν το βόλεμα και την προσκόλληση στην ακινησία. Στα Πανεπιστήμια, φοιτητοπατέρες και στελέχη παρατάξεων, συνδικάτα, συντεχνίες και κάποιοι ισχυροί καθηγητές που έχουν λόγους να μην αλλάξουν τα πράγματα φτιάχνουν ένα ετερογενές μείγμα που εξασφαλίζει στασιμότητα. Είναι χαρακτηριστικό ότι, κατά κανόνα, οι εκλεγόμενοι πρυτάνεις δεν θίγουν καθόλου την ανομία και τις καθιερωμένες ισορροπίες. Εφευρέθηκε και η Σύνοδος Πρυτάνεων, άτυπο όργανο που δεν προβλέπεται από το νόμο, αλλά υποτίθεται ότι αντιπροσωπεύει την ακαδημαϊκή κοινότητα. Με το πολιτικό της βάρος, λειτουργεί ως φρένο σε κάθε απόπειρα της πολιτείας να μεταρρυθμίσει το Πανεπιστήμιο.
Κανένα πρόγραμμα εκσυγχρονισμού και καινοτομίας, καμία βιώσιμη ανάπτυξη, καμία πραγματική προσαρμογή της χώρας στη 4η Βιομηχανική Επανάσταση δεν έχουν δυνατότητα επιτυχίας χωρίς ριζική αναμόρφωση των Πανεπιστημίων. Μεταξύ άλλων, απαιτούνται αλλαγή τρόπου διακυβέρνησης, ολοσχερής κατάργηση των πανεπιστημιακών Τμημάτων, παύση επώασης μετριοτήτων που καταλαμβάνουν καθηγητικές θέσεις με στήριξη από ανεξέλεγκτες βαρονίες. Ύψιστη προτεραιότητα μεν, αλλά στοίχημα πολιτικά επικίνδυνο. Προϋποθέτει παράκαμψη των εμποδίων και μετωπική σύγκρουση με τους πυλώνες του «βαθέος πανεπιστημίου», που υπερασπίζονται πάσει θυσία την στασιμότητα. Περιλαμβάνουν καθηγητικά-πρυτανικά κατεστημένα και σχεδόν το σύνολο των κομματικών ή εξωκοινοβουλευτικών φοιτητικών παρατάξεων και συνδικάτων διοικητικών υπαλλήλων ή διδασκόντων.
Ακολουθούν πιο κάτω (με πλάγια) οι κύριες αναγκαίες αλλαγές στα Πανεπιστήμια.
1. Αποτελεσματική διακυβέρνηση
Ο σημερινός τρόπος διακυβέρνησης, με εκλεγόμενους Πρυτάνεις, Κοσμήτορες και Προέδρους Τμημάτων, τρέφει μια θλιβερή στασιμότητα και αδυνατεί να εξορκίσει την κακοδαιμονία των Πανεπιστημίων. Πιθανώς θα το επιτύχει η υιοθέτηση προτύπων που έχουν επικρατήσει σε όλα σχεδόν τα καλά δυτικά Πανεπιστήμια, όπου ανώτερη και μοναδική εκλεγμένη πανεπιστημιακή αρχή είναι το Συμβούλιο Ιδρύματος (ΣΙ). Έχοντας ρόλο στρατηγικό, ορίζει την διοίκηση, εκπονεί τον σχεδιασμό και ελέγχει την εφαρμογή του.
Το ΣΙ, ανάλογα με το μέγεθος του Ιδρύματος, αποτελείται από 11-15 εσωτερικά και εξωτερικά μέλη που επιλέγονται σύμφωνα με την αρχή αυτοδιοίκησης των Πανεπιστημίων. Τις συνεδριάσεις του παρακολουθεί ο Πρύτανης. Τα μέλη του ΣΙ, όπως και όλα τα μονοπρόσωπα εκτελεστικά όργανα, κατέχουν ικανοποιητικά την ελληνική γλώσσα.
Τα εσωτερικά μέλη εκλέγονται με ηλεκτρονική ταξινομική ψήφο, από το σύνολο των μελών ΔΕΠ. Όλοι οι καθηγητές και αναπληρωτές καθηγητές μπορούν να καταθέσουν υποψηφιότητα, μαζί με προτάσεις για το Ίδρυμα. Τα εξωτερικά μέλη προέρχονται από την Ελλάδα ή το εξωτερικό (πλην ενεργών μελών ΔΕΠ ελληνικών Πανεπιστημίων). Χρειάζεται αναγνωρισμένο κύρος, σημαντική επιστημονική, επιχειρηματική ή άλλη δράση (δεν είναι απαραίτητη η κατοχή διδακτορικού), καθώς και όραμα για την ανάπτυξη του συγκεκριμένου Πανεπιστημίου. Μετά από διεθνή προκήρυξη, υποβάλλουν υποψηφιότητες με τις προτάσεις τους. Επιλέγονται από ένα ολιγομελές σώμα εκλεκτόρων, που αναδεικνύεται με εκλογή από όλα τα μέλη ΔΕΠ και έχει επιπλέον εντολή να αναζητήσει και να προσελκύσει κατάλληλους υποψηφίους.
Έτσι, η υπάρχουσα τάση ανάπτυξης πελατειακών σχέσεων διαχέεται σε ένα πολυμελές όργανο και εξουδετερώνεται σημαντικά. Παράλληλα, άνθρωποι με κοινωνική καταξίωση αξιοποιούνται και το Πανεπιστήμιο εμπλέκεται ενεργά με το κοινωνικό και το διεθνές γίγνεσθαι, με τον πραγματικό κόσμο, ώστε να αποκτήσει αναπτυξιακή ώθηση. Πολλά αξιόλογα πρόσωπα, ιδίως από το εξωτερικό, θα προστρέξουν για να προσφέρουν, εφόσον τους δίνεται σημαντικός ρόλος.
Είναι αναμενόμενο τα κατεστημένα κέντρα εξουσίας να αντιδρούν έντονα, αυτά εξ άλλου εξουδετέρωσαν τα ΣΙ του Ν. 4009/11. Η μεταρρύθμιση είναι δύσκολη, αμφίβολο αν θα βρεθεί η αναγκαία πολιτική τόλμη. Χαρακτηριστικά, ακόμα και προτάσεις που προέρχονται από μεταρρυθμιστικούς χώρους αποφεύγουν να ανατρέψουν πλήρως τον υπάρχοντα τρόπο διακυβέρνησης και προβάλλουν δυσλειτουργικές ιδέες (μέλος του ΣΙ να είναι και ο Πρύτανης, η Σύγκλητος να εκλέγεται κ.λπ.). Τέτοιες «λύσεις» παρακάμπτουν το κύριο πρόβλημα και αγνοούν την θεμελιώδη ανάγκη διαχωρισμού των εξουσιών.
3. Ρόλος του ΣΙ
Το ΣΙ, με βάση τις επιστημονικές εξελίξεις και την εμπειρία των μελών του, διαμορφώνει και ανανεώνει την Στρατηγική του Πανεπιστημίου και εποπτεύει την εφαρμογή της, σε συνεργασία με τον Πρύτανη και τους Κοσμήτορες. Η Στρατηγική αποτελεί οδηγό για όλες τις Σχολές και τα Προπτυχιακά και Μεταπτυχιακά Προγράμματα Σπουδών.
Το ΣΙ ορίζει και εποπτεύει την διοίκηση ενός ανεξάρτητου ΝΠΙΔ, που διαχειρίζεται τα οικονομικά ζητήματα (ερευνητικά έσοδα, περιουσία, χορηγίες κ.λπ.). Το Πανεπιστήμιο αποκτά διαφανή οικονομική διαχείριση και ευθύνη για το σύνολο του προϋπολογισμού του, συμπεριλαμβανομένου και του μισθολογικού κόστους.
4. Μονοπρόσωπα εκτελεστικά όργανα
Τα ΣΙ δεν διοικούν. Αρμόδια για την διοίκηση, την εφαρμογή της Στρατηγικής και τα καθημερινά ζητήματα είναι τα μονοπρόσωπα εκτελεστικά όργανα, ήτοι Πρύτανης και Αντιπρυτάνεις σε επίπεδο Ιδρύματος, Κοσμήτορες σε επίπεδο Σχολών, Διευθυντές σε επίπεδο Προγραμμάτων Σπουδών, Γραμματέας σε επίπεδο διοικητικού μηχανισμού. Ελέγχονται και κρίνονται από το ΣΙ, βάσει της αποτελεσματικότητάς τους. Το ΣΙ έχει την δυνατότητα να παύσει κάθε μονοπρόσωπο εκτελεστικό όργανο, εάν δεν ανταποκρίνεται ικανοποιητικά στις υποχρεώσεις του. Ο Πρύτανης και οι Κοσμήτορες έχουν διευθυντικό δικαίωμα (με κατάλληλη νομοθετική πρόβλεψη).
Ο Πρύτανης πρέπει να έχει ακαδημαϊκά προσόντα, όραμα και ευρείες γνώσεις για το συγκεκριμένο Πανεπιστήμιο, ηγετικές ικανότητες και εμπειρία. Επιλέγεται από το ΣΙ, ύστερα από διεθνή προκήρυξη και αφού οι υποψήφιοι παρουσιάσουν σχέδιο για την εφαρμογή της Στρατηγικής. Σε συνεργασία με τον Πρύτανη, το ΣΙ επιλέγει τους Αντιπρυτάνεις, τους Κοσμήτορες των Σχολών και τον Γραμματέα, για τον οποίο απαιτούνται ειδικές διοικητικές ικανότητες.
Ο Κοσμήτορας διοικεί την Σχολή, ορίζει (και παύει υπό προϋποθέσεις) τους Διευθυντές Προγραμμάτων Σπουδών, οι οποίοι οφείλουν να έχουν εμπεριστατωμένες γνώσεις για τον ρόλο των αποφοίτων τους.
Παραμερίζονται έτσι οι κίνδυνοι δυαρχίας μεταξύ διαφόρων εκλεγμένων οργάνων, παγίδα στην οποία είχε πέσει ο Νόμος 4009/2011 και η οποία αποτέλεσε βασική αιτία της αποτυχίας εφαρμογής του.
5. Λοιπά πολυπρόσωπα όργανα
Η Σύγκλητος έχει συμβουλευτικές αρμοδιότητες, συζητά και επεξεργάζεται προτάσεις επί ακαδημαϊκών θεμάτων. Αποτελείται από τον Πρύτανη, τους Αντιπρυτάνεις, τον Γραμματέα, τους Κοσμήτορες και τους Διευθυντές Προγραμμάτων Σπουδών.
Η Συνέλευση Διδασκόντων Σχολής ή Προγράμματος Σπουδών δίνει την ευκαιρία στους διδάσκοντες να εκφράζουν συμβουλευτικά την γνώμη τους για ακαδημαϊκά θέματα.
6. Σχολές και Προγράμματα Σπουδών
Τα Τμήματα καταργούνται και διαμορφώνονται Προγράμματα Σπουδών. Οι φοιτητές εισάγονται σε ένα Πανεπιστήμιο (π.χ. Οικονομικό) ή σε μια Σχολή (π.χ. του ΑΠΘ) και επιλέγουν (με δυνατότητα αλλαγής, υπό προϋποθέσεις) ένα Πρόγραμμα Σπουδών, το οποίο οδηγεί σε πτυχίο. Τα αντικείμενα των Προγραμμάτων Σπουδών είναι γενικά και αντιστοιχούν σε κύριους επιστημονικούς κλάδους (π.χ. Μαθηματικά, Ιατρική, Αρχαιολογία). Σε ειδικές περιπτώσεις μπορούν να είναι διεπιστημονικά και να οργανώνονται με συνεργασία διαφορετικών Σχολών ή ακόμη και διαφορετικών Πανεπιστημίων. Αντίστοιχα διαμορφώνονται τα Μεταπτυχιακά Προγράμματα Σπουδών.
Σήμερα, οι ονομασίες πολλών Τμημάτων δεν έχουν αντίκρισμα στην αγορά εργασίας. Αντιστοιχούν συχνά σε ειδικότητες κάποιων διδασκόντων αλλά όχι σε πραγματικές ανάγκες μόρφωσης των φοιτητών. Χρειάζεται να αποδυναμωθούν πανεπιστημιακά «καπετανάτα» και «μαγαζάκια» που αφθονούν σε πολλά ιδρύματα.
7. Συμμετοχή εκπροσώπων
Τα πολυπρόσωπα όργανα όπως το ΣΙ, η Σύγκλητος κ.λπ. συνεδριάζουν με φυσική παρουσία των μελών τους ή με τηλεσυνεδρίαση, με νόμιμη σύνθεση, χωρίς αυτόκλητους παρατηρητές. Στα μέλη τους δεν περιλαμβάνονται εκπρόσωποι φοιτητών ή υπαλλήλων. Οι αποφάσεις που λαμβάνονται χωρίς νόμιμη σύνθεση είναι άκυρες (απαιτείται νομοθετική ρύθμιση ώστε η ακυρότητα να προκύπτει αυτόματα από αντικειμενικά δεδομένα). Στις συνεδριάσεις όλων των οργάνων, όταν προγραμματίζεται συζήτηση για θέματα που τους αφορούν, μπορούν να καλούνται εκπρόσωποι φοιτητών, επιλεγμένοι με αξιοκρατική διαδικασία, καθώς επίσης εκπρόσωποι υπαλλήλων ή άλλα πρόσωπα, κατά περίπτωση.
Οι συνεδριάσεις των πανεπιστημιακών οργάνων οφείλουν να χειρισθούν σύνθετα και δύσκολα αντικείμενα, όπως εκπόνηση Στρατηγικής, ακαδημαϊκά ζητήματα κ.λπ. με βάση τις επιστημονικές γνώσεις και εξελίξεις, καθώς και τις κοινωνικές και οικονομικές προτεραιότητες. Απαιτείται επομένως τα μέλη τους να είναι υψηλού επιπέδου, με εμπεριστατωμένες γνώσεις, εμπειρία και κύρος. Πρέπει να αποκλείονται κωλυσιεργίες και παραλυτικές παρεμβολές από συμμετέχοντες που έχουν άλλες βλέψεις, όπως π.χ. συνδικαλιστές ή κομισάριοι.
8. Θέσεις διδασκόντων
Τα επιστημονικά αντικείμενα νέων ή ανανεούμενων παλιών θέσεων ΔΕΠ κατανέμονται σε Σχολές από το ΣΙ και διαμορφώνονται ως προς το περιεχόμενο και την βαθμίδα από τον Κοσμήτορα, αφού προηγηθεί ευρεία συζήτηση, όπου λαμβάνονται υπόψη οι επιστημονικές εξελίξεις και οι ανάγκες των Προγραμμάτων Σπουδών. Το αντικείμενο της θέσης εγκρίνεται από τον Πρύτανη, ο οποίος, υλοποιώντας την Στρατηγική, μεριμνά για τον αξιοκρατικό προγραμματισμό των θέσεων, με εκπαιδευτικά, ερευνητικά και αναπτυξιακά κριτήρια.
Η κρίση για εξέλιξη από την βαθμίδα του (μη μόνιμου) επίκουρου στη βαθμίδα του (μόνιμου) αναπληρωτή καθηγητή γίνεται με ανοικτή διαδικασία. Σε περίπτωση μη εξέλιξής του στην βαθμίδα του αναπληρωτή, ο επίκουρος μπορεί άμεσα να διορισθεί με σύμβαση στον δημόσιο τομέα, στην ίδια πόλη, σε θέση ανάλογη με τα προσόντα του. Ο αναπληρωτής κρίνεται για εξέλιξη με κλειστή διαδικασία.
Η εκλογή ή η εξέλιξη πραγματοποιούνται από εκλεκτορικό σώμα και ελέγχονται από τον Κοσμήτορα και τον Πρύτανη. Τα εκλεκτορικά σώματα είναι 11μελή, συγκροτούνται από τον Κοσμήτορα και επικυρώνονται από τον Πρύτανη. Αποτελούνται από 5-6 μέλη ΔΕΠ της Σχολής ή του Πανεπιστημίου και 5-6 εξωτερικά μέλη (από την Ελλάδα ή το εξωτερικό), με ειδίκευση στο αντικείμενο ή με αναγνωρισμένη διεπιστημονική γνώση. Συντάσσεται εισηγητική έκθεση από ειδική τριμελή επιτροπή μελών του εκλεκτορικού σώματος (αυστηρά του ίδιου αντικειμένου).
Έτσι αντιμετωπίζεται μια μάστιγα των πανεπιστημίων, η σχεδόν αυτόματη διαδικασία πρόσληψης ή εξέλιξης χωρίς ανταγωνισμό, κατά την οποία αποθαρρύνονται άριστοι υποψήφιοι, ιδίως από το εξωτερικό. Παράλληλα, ενθαρρύνεται η προσέλευση νέων επιστημόνων και υποψηφίων που συνδέονται με την παραγωγή. Σήμερα, παρεμποδίζεται συστηματικά η αξιοκρατική ανανέωση προσώπων, επιστημονικών αντικειμένων και προγραμμάτων σπουδών.
9. Ασφάλεια
Η παρακολούθηση, ο έλεγχος και η επιβολή της τάξης είναι αποκλειστική αρμοδιότητα της Αστυνομίας.
Η αλλαγή διακυβέρνησης δεν θα καταργήσει αυτόματα την ανομία, απαιτείται αστυνόμευση. Επί δεκαετίες συντηρούνται παράδοξες καταστάσεις συνδιοίκησης των πανεπιστημιακών αρχών με διάφορες ομάδες που εξυπηρετούν κομματικά ή παραταξιακά συμφέροντα. Πρυτανικές αρχές και διδάσκοντες αποφεύγουν να παραδεχθούν την βαρύτητα του φαινομένου και τις σχετικές ευθύνες τους. Ουδέποτε καλούν την δημόσια δύναμη σε πανεπιστημιακούς χώρους όπου ασκείται βία ή τελούνται μέχρι και κακουργήματα, ούτε καταγγέλλουν εκ των υστέρων τις παρανομίες. Επιπλέον, εξορκίζουν την αστυνόμευση που θα έβαζε τέλος στο σημερινό καθεστώς ανομίας. Μέχρι σήμερα, γίνεται ανεκτή σε συνεδριάσεις Συγκλήτων η παράνομη παρουσία απρόσκλητων ατόμων που με τραμπουκισμούς παρεμποδίζουν την λήψη μη αρεστών αποφάσεων. Διάφοροι πανεπιστημιακοί χώροι αποτελούν «άβατα» όπου εμποδίζεται η πρόσβαση όποιου διαφωνεί με τις απόψεις των καταληψιών. Πολλοί διδάσκοντες είναι ανασφαλείς στο γραφείο τους, αφού ανά πάσα στιγμή κάποια «συλλογικότητα» μπορεί να εισβάλει. Κανένα εκπαιδευτικό ή ερευνητικό πρόγραμμα δεν είναι χρονικά εξασφαλισμένο, αφού μια απειλητική επέμβαση μπορεί να το καθυστερήσει ή να το σταματήσει, δια της βίας.
Υπάρχει προοπτική;
Η ριζική μεταρρύθμιση της εκπαίδευσης, αν και βρίσκει θετικά ερείσματα στην κοινωνία, αντιμετωπίζει παθητική στάση από την πλειονότητα της εκπαιδευτικής κοινότητας και μαχητική αντίθεση από σημαντικό μέρος της. Εξ άλλου, πολλοί διανοούμενοι ή διαμορφωτές της κοινής γνώμης εξακολουθούν να μην βλέπουν τα εκπαιδευτικά ιδρύματα ως μέσα ανάπτυξης γνώσης και καινοτομίας αλλά μάλλον ως τόπους καλλιέργειας κοινωνικής αναταραχής και ανατροπής.
