Λευκορωσία: Μια χώρα που δεν υπήρξε ποτέ ελεύθερη

Η Λευκορωσία είναι μια χώρα που σπάνια απασχολεί την ελληνική πολιτική επικαιρότητα. Γεωγραφικά κλειδωμένη ανάμεσα στις Βαλτικές χώρες, την Ουκρανία και τη Ρωσία, η «Δημοκρατία της Λευκορωσίας» βρίσκεται σε μια από τις ιστορικά πιο ταλαιπωρημένες περιοχές της Ευρώπης· τόσο το παρελθόν όσο και το παρόν της έχουν καθοριστεί σε μεγάλο βαθμό από τη γεωγραφική της θέση, με τον συγκρατημένο –αλλά δεδομένο στην περιοχή– ρωσικό επεκτατισμό να έχει καθορίσει σε τεράστιο βαθμό την πολιτική της ιστορία. 

Η κρατική αεροπειρατεία της Κυριακής 23/5/2021 που οδήγησε στη σύλληψη του δημοσιογράφου Ρομάν Προτάσεβιτς απέδειξε με τον πιο αδιαμφισβήτητο τρόπο τις τερατώδεις εκφράσεις που μπορεί να αποκτήσει το πρόσωπο ενός πλήρως αυταρχικού καθεστώτος. Παράλληλα, η πλήρης στήριξη του Βλαντιμίρ Πούτιν στην ανεκδιήγητη κίνηση του Λευκορώσου προέδρου, Αλεξάντερ Λουκασένκο, δεν θα μπορούσε να είναι περισσότερο σημειολογική. Όμως, ο αυταρχισμός της λευκορωσικής κυβέρνησης δεν οφείλεται μόνο σε εκείνον των Πούτιν-Λουκασένκο, αλλά αποτελεί αποτέλεσμα της ιστορικής πορείας της χώρας από τον Ψυχρό Πόλεμο μέχρι και σήμερα.

Από τη μια υπερδύναμη στην άλλη

Στην πραγματικότητα, η Λευκορωσία δεν υπήρξε σχεδόν ποτέ ανεξάρτητη. Τα σημερινά λευκορωσικά εδάφη πέρασαν στη ρωσική αυτοκρατορία μετά τη διάσπαση του Πολωνο-Λιθουανικού Βασιλείου, ενώ μετά το τέλος του Α’ Παγκόσμιου ιδρύθηκε η πρώτη Λευκορωσική Δημοκρατία, της οποίας όμως οι μέρες ήταν μετρημένες καθώς τόσο η Πολωνία όσο και η Σοβιετική Ρωσία διεκδίκησαν τα λευκορωσικά εδάφη. Η βραχύβια μεταπολεμική κυβέρνηση οδηγήθηκε στην εξορία μετά την πολωνική επέλαση στη χώρα, με τους Μπολσεβίκους να αρνούνται την παροχή βοήθειας και επίσημης αναγνώρισης της νομιμότητάς της, προτιμώντας την ίδρυση της Σοβιετικής-Σοσιαλιστικής Λευκορωσικής Δημοκρατίας (BSSR) στην Ανατολική Λευκορωσία ως σοβιετικό δορυφόρο· ο αριθμός των Λευκορώσων που καταπιέστηκαν, φυλακίστηκαν και εκτελέστηκαν επί Στάλιν ώστε να σταθεροποιηθεί η σοβιετική λευκορωσική κυβέρνηση υπολογίζεται ανάμεσα στις εξακόσιες χιλιάδες και το ενάμισι εκατομμύριο.

Μετά το σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ ανάμεσα στη Ναζιστική Γερμανία και τη Σοβιετική Ένωση οι Σοβιετικοί εισέβαλαν στην Πολωνία και προσάρτησαν τα δυτικά Λευκορωσικά εδάφη στην υπόλοιπη Λευκορωσία. Μετά από μια τριετή και βίαιη κατοχή των Ναζιστικών δυνάμεων κατά τον Β’ Παγκόσμιο, η Σοβιετική Λευκορωσική κυβέρνηση επανήλθε και η χώρα προσαρτίστηκε στη Σοβιετική Ένωση χωρίς πολλές περιστροφές. Μεταπολεμικά, ο Στάλιν εφάρμοσε πλήρως το δόγμα της Σοβιετοποίησης στη Λευκορωσία ώστε να την απομονώσει από κάθε δυτική επιρροή, αναθέτοντας πιστούς στο κόμμα αξιωματούχους σε κρίσιμες θέσεις, απομακρύνοντας με κάθε τρόπο όσους αντιφρονούντες είχαν απομείνει και απαγορεύοντας στη Λευκορωσία –όπως και σε κάθε άλλο σοβιετικό κράτος-δορυφόρο– τη συμμετοχή στο σχέδιο Μάρσαλ που στόχευε στη μεταπολεμική ανοικοδόμηση των ευρωπαϊκών οικονομιών. Η Λευκορωσία παρέμεινε υπό σοβιετικό έλεγχο μέχρι και το 1990, όταν ανεξαρτητοποιήθηκε στα πλαίσια των κατακλυσμικών μεταρρυθμίσεων του τελευταίου γενικού γραμματέα της Σοβιετικής Ένωσης, Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, οι οποίες οδήγησαν στη διάλυσή της.

Μια ασθενική μετά-ψυχροπολεμική δημοκρατία 

Η λευκορωσική ανεξαρτησία αρχικά θεωρήθηκε ως λογικό επακόλουθο της πτώσης του κομμουνισμού. Παράλληλα, με τις επαναστάσεις του 1989 τα πρώην κράτη του ανατολικού μπλοκ όπως η Πολωνία, η Ανατολική Γερμανία, η Τσεχοσλοβακία, η Ουγγαρία, η Ρουμανία και η Βουλγαρία οδήγησαν τις σοβιετικές τους κυβερνήσεις σε παραίτηση μετά από συντονισμένες και μαζικές διαδηλώσεις, απαιτώντας το τέλος του ψυχροπολεμικού status quo και δημοκρατική εκπροσώπηση δυτικού τύπου. Κρίσιμο στοιχείο όμως στην ανεξαρτητοποίηση των κρατών του ανατολικού μπλοκ ήταν η ταύτιση των πολιτών τους με την εθνική και πολιτισμική τους ταυτότητα· το ίδιο ίσχυε και για τους πολίτες των Βαλτικών κρατών που ανήκαν στη Σοβιετική Ένωση και ανεξαρτητοποιήθηκαν μέχρι το 1991. Με άλλα λόγια, η ταυτότητα όλων των κομμουνιστικών κρατών που καταπιέστηκε στον Ψυχρό Πόλεμο αποτέλεσε τον πυρήνα της ανεξαρτησίας τους.

Όμως, στη Λευκορωσία τα πράγματα ήταν αρκετά πιο μπερδεμένα. Μπορεί η χώρα να ήταν πλέον ανεξάρτητη, όμως η πορεία της ήταν διαμετρικά αντίθετη με εκείνη των υπόλοιπων· το έντονο ρωσικό εθνικό στοιχείο, η παρατεταμένη ρωσική επιρροή στο σύνολο του 20ού αιώνα και οι πολύ στενές σχέσεις με τη Μόσχα κατά τον Ψυχρό Πόλεμο ουσιαστικά ανέκοψαν το μομέντουμ που θα μπορούσε να είχε αποκτήσει η ανεξαρτησία. Έτσι, σε αντίθεση με τις βαλτικές χώρες και εκείνες του πρώην Ανατολικού μπλοκ, οι οποίες έκαναν μια αφοσιωμένη και συντονισμένη στροφή προς τη Δύση που οδήγησε στην ενοποίηση τους σε συμμαχίες όπως η ΕΕ και το ΝΑΤΟ, η Λευκορωσία έμεινε πίσω και πέρασε σε μια περίοδο εσωστρέφειας και αβεβαιότητας.

Ο Αλεξάντερ Λουκασένκο

Μεγαλύτερη απόδειξη της σταδιακής λευκορωσικής πολιτικής σήψης αποτελεί η σχεδόν τριαντακονταετής παραμονή του Λουκασένκο ως επικεφαλής του κράτους. Κατά τον Ψυχρό Πόλεμο ο εξηνταεξάχρονος σήμερα Λουκασένκο έγραψε αμέτρητα χιλιόμετρα στον σοβιετικό Λευκορωσικό στρατό, παραμένοντας ιδεολογικά αφοσιωμένος στις μαρξιστικές-λενινιστικές δοξασίες του σοβιετικού καθεστώτος. Από το 1979 εντάχθηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα της ΕΣΣΔ ενώ από το 1982 ξεκίνησε σταδιακά να αναλαμβάνει πολιτικά αξιώματα και να ανεβαίνει στην κομματική ιεραρχία. Με πρόφαση τον πόλεμο κατά της διαφθοράς, ο Λουκασένκο έγινε ένας από τους σημαντικότερους πολιτικούς παίκτες στην ανεξάρτητη Λευκορωσία, ενώ το 1993 κατηγόρησε την τότε πολιτική ηγεσία για κατάχρηση δημόσιου χρήματος, παίζοντας ρόλο στην παραίτησή της· οι κατηγορίες ποτέ δεν αποδείχτηκαν.

Ο Λουκασένκο εκλέχτηκε πρόεδρος της Λευκορωσίας το 1994 ως ανεξάρτητος υποψήφιος, κερδίζοντας το 45% των ψήφων. Από την αρχή της διακυβέρνησής του καλλιέργησε τις στενότερες δυνατές σχέσεις με τη Ρωσία στο πνεύμα της Ρωσοποίησης –στα πλαίσια της οποίας πέτυχε τη σταδιακή αντικατάσταση της λευκορωσικής διαλέκτου με τα ρωσικά– ενώ το 1999 πρότεινε και πέτυχε την οικονομική ενοποίηση των δύο χωρών, με εκείνον ως επικεφαλής της «Ένωσης».  Έχοντας επεκτείνει τη θητεία του μέχρι το 2001 αντί για το 1999 μέσω δημοψηφίσματος, ο Λουκασένκο επανεκλέχθηκε με 75.6% μέσα από μια εξαιρετικά προβληματική εκλογική διαδικασία σύμφωνα με τον Οργανισμό για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία για την Ευρώπη. Πολύ σύντομα, ο Λουκασένκο πέτυχε την κατάργηση των χρονικών περιορισμών της Προεδρικής θητείας, ετοιμάζοντας το έδαφος ώστε να ακολουθήσει τα βήματα του Πούτιν και να διαμορφώσει ένα ουσιαστικά ανεξέλεγκτο καθεστώς με εκείνον ως αδιαμφισβήτητο επικεφαλής. Για την ιστορία, ο Λουκασένκο επανεκλέγεται τυπικά στο αξίωμά του έκτοτε, μέσα από εκλογικές διαδικασίες σοβιετικής αξιοπιστίας.

Παράλληλα, ο Λουκασένκο αποτέλεσε από την αρχή έναν από τους αυθεντικότερους εχθρούς της Δύσης. Σε όλη τη σύγχρονη της ιστορία, η Λευκορωσία βρίσκεται στον πάτο των διεθνών πινάκων σχετικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα, τις πολιτικές και κοινωνικές ελευθερίες αλλά και της ελευθερίας του τύπου· η χρήση μαχητικών αεροσκαφών ώστε να συλληφθεί ένας επικριτικός δημοσιογράφος δεν αφήνει την παραμικρή αμφιβολία για τον δικτατορικό πυρήνα του καθεστώτος. Ο Λουκασένκο έχει αποκαλεστεί ως ο «τελευταίος δικτάτορας της Ευρώπης» ενώ κατά καιρούς έχει αντιμετωπίσει δυτικές κυρώσεις όπως η απαγόρευση μετακίνησης σε ΕΕ και ΗΠΑ. Αντίθετα, ο Λευκορώσος Πρόεδρος έχει λάβει κατά καιρούς την εκτίμηση αρκετών ημι-δικτατόρων της υφηλίου, όπως του Ούγκο Τσάβεζ και του Μπασάρ αλ-Άσαντ, ενώ έχει δηλώσει θαυμαστής του Μουαμάρ Καντάφι και του κινεζικού καθεστώτος του Σι Τζινπίνγκ.

Οι αναταράξεις με τη Ρωσία και η Δύση

Μπορεί ο Λουκασένκο να έχει δώσει στη Λευκορωσία έναν ξεκάθαρο φιλορωσικό προσανατολισμό, το 2020 όμως οι σχέσεις του με τον Πούτιν διαταράχθηκαν σε έναν βαθμό. Όμως, η χωρίς περιορισμούς στήριξη της Ρωσικής κυβέρνηση στην κρατική αεροπειρατεία της Κυριακής αποδεικνύει πως οι επιμέρους διαφορές ανάμεσα στις δύο χώρες δεν είναι αρκετές ώστε να τις αποξενώσουν. Ρωσία και Λευκορωσία έχουν τους ίδιους – δυτικούς – αντιπάλους τόσο σε γεωπολιτικό και οικονομικό, όσο και σε ιδεολογικό επίπεδο, κάτι που σημαίνει πως η Ρωσία πιθανότατα θα συνεχίσει να λειτουργεί ως ασπίδα προστασίας του Λουκασένκο απέναντι στη Δύση, τουλάχιστον με τα σημερινά δεδομένα. 

Άλλωστε, είναι οριακά αδύνατο να προβλέψει κανείς πώς θα εξελιχθεί το καθεστώς Λουκασένκο στο μέλλον. Μεταξύ των υπόλοιπων απαγορεύσεων, ο Λουκασένκο έχει περιορίσει τη διενέργεια ανεξάρτητων δημοσκοπήσεων, οπότε είναι αδύνατο να εκτιμηθεί η στάση του Λευκορωσικού εκλογικού σώματος απέναντι του. Ουσιαστικά, το Λευκορωσικό καθεστώς συνεχίζει πιστά την ανελεύθερη και αυταρχική άσκηση απόλυτης και προσωποκεντρικής πολιτικής εξουσίας που επικρατούσε επί ΕΣΣΔ στον Ψυχρό Πόλεμο, κάτι που σημαίνει πως η Λευκορωσία δεν έχει υπάρξει ποτέ ελεύθερη να επιλέξει εκείνη πώς ακριβώς θέλει να κυβερνηθεί και με ποιες δυνάμεις να συμμαχήσει. Η πολιτική ιστοριογραφία της Λευκορωσίας πιθανότατα αποτελεί μια από τις τραγικότερες της διεθνούς ιστορίας, με τον Λουκασένκο να αποτελεί βασικό υπεύθυνο – αλλά και άξιο διάδοχο σειράς δικτατόρων και αυταρχικών ηγετών στη χώρα.

Οι εκλογές του 2020 αποτέλεσαν την τελευταία τεράστια αντιδημοκρατική ακροβασία του Λουκασένκο πριν την αεροπειρατεία. Ο Λευκορώσος πρόεδρος επίσημα συγκέντρωσε το 80% των ψήφων απέναντι στην ανεξάρτητη Σβιατλάνα Τσιχανόφσκαγια, μετά από άλλη εκλογική παρωδία, με όλα τα δυτικά κράτη του πλανήτη να αρνούνται να αναγνωρίσουν το αποτέλεσμα· τόσο η Ρωσία και η Κίνα, όσο και οι Κούβα, Βενεζουέλα, Νικαράγουα – αλλά και η Τουρκία – έσπευσαν να τον συγχαρούν. Ως αποτέλεσμα των εκλογών, η Τσιχανόφκσκαγια, η οποία συμμετείχε στις εκλογές στο όνομα του φυλακισμένου ακτιβιστή συζύγου της, αυτοεξορίστηκε στη Λιθουανία, ενώ το καθεστώς προχώρησε σε μαζικές συλλήψεις – αλλά πιθανότατα και σε βασανισμούς – διαδηλωτών εναντίον της συνέχισης του καθεστώτος Λουκασένκο.

Σε κάθε περίπτωση, το μεγαλύτερο ερώτημα για την επόμενη μέρα αποτελεί η στάση της Δύσης – και ειδικά της ΕΕ. Η κρατική αεροπειρατεία έκανε ξεκάθαρο πέρα από κάθε αμφιβολία πως η Λευκορωσία του Λουκασένκο δε θα μπορούσε να βρίσκεται πιο μακριά από τον Δυτικό πολιτικό πολιτισμό, ενώ η συζήτηση για ενδεχόμενες κυρώσεις δε μπορεί παρά να οδηγήσει σε τομές στην Ευρωπαϊκή εξωτερική πολιτική. Ακόμα και αν «η Ευρώπη είναι ένα καράβι που στρίβει αργά» όπως θέλει το κλισέ, θα πρέπει επιτέλους κάποτε να στρίψει, και η ακραία και προκλητική κίνηση του καθεστώτος Λουκασένκο απαιτεί μια απάντηση ανάλογη της σοβαρότητας της και του χαρακτήρα της. Ποτέ κανείς δικτάτορας δεν ντράπηκε μπροστά σε αξιακές εκπτώσεις· αν ως ΕΕ αποτύχουμε, η ντροπή θα είναι όλη – και μόνο – δική μας.