Φόρος τιμής στον Θεόδωρο Μαργέλλο

Μάιος 2021

Ο πρόσφατος θάνατος του Θεόδωρου Μαργέλλου [Ντόρης για τους Έλληνες οικείους, Ted για τους ξενόγλωσσους] με οδήγησε στα ράφια της βιβλιοθήκης μου για να καμαρώσω τους τόμους της σειράς «The Margellos World Republic of Letters», στοιχισμένους δίπλα-δίπλα. Όλοι μαζί σχηματίζουν μια σημαντική βιβλιοθήκη, με το λογότυπο «Yale / Margellos» στη ράχη τους. Αυτά τα βιβλία είναι από τα πολυτιμότερα αποκτήματά μου. Έχω προσπαθήσει πολλές φορές να τα ταξινομήσω μ’ έναν τρόπο που κάτι να σημαίνει και που να τιμά τον Ted Μαργέλλο: ανά γλώσσα πρωτοτύπου, ανά επώνυμο των συγγραφέων, ανά χώρα προέλευσης, ανά τίτλο, ανά είδος. Καμία από αυτές τις λύσεις δεν έμοιαζε ακριβώς σωστή, γιατί η ίδια η σειρά συνιστά μια επιτήδεια και πολύτροπη αλληλο-παραπομπή. Το άμεσα εμφανές ήταν το καταπληκτικό επίτευγμα της «Margellos»: ότι έγινε μια αληθινά κοσμοπολίτικη, κομψή, παγκόσμια, φιλόδοξη συλλογή βιβλίων, που προδίδει ισχυρή θέληση και ακλόνητη πίστη. 
Αυτές οι αρετές περιγράφουν και τον ίδιο τον Ted. Θυμάμαι τρυφερά την πρώτη φορά που τον συνάντησα στο New Haven. Είχε έρθει, επ’ ευκαιρία μιας επαγγελματικής του περιοδείας, να επισκεφτεί την κόρη του Ηλιοδώρα, που σπούδαζε Καλές Τέχνες στο Yale. Φορώντας ένα καλοραμμένο κοστούμι (ραβόταν στη Νάπολη) και το παπιγιόν του (σήμα κατατεθέν του), έφτανε κατευθείαν από ένα δείπνο με συνεργάτες, τους οποίους συναντούσε περιοδικά για να κουβεντιάσουν περί λογοτεχνίας, περί φιλοσοφίας· αυτός, που ήταν παραγωγός και έμπορος δημητριακών και οσπρίων – πραγμάτων της γης. 

Εκείνος και η Σεσίλ επεξεργάζονταν τότε μια ιδέα εκδόσεων λογοτεχνικών μεταφράσεων σε συνεργασία με το Yale. Ήταν επί πολλά χρόνια προσωπικός μου στόχος, όπως και άλλων στο Yale University Press, ν’ αποτελέσουμε μέρος μιας διεθνούς λογοτεχνικής κοινότητας, μιας κοινότητας που θα έφερνε στο φως και θα προωθούσε παραγνωρισμένα λογοτεχνικά αριστουργήματα από όλο τον κόσμο στο αγγλόφωνο αναγνωστικό κοινό.

Αν και τα πράγματα φαίνεται να βελτιώνονται σιγά-σιγά, οι ελλείψεις στον χώρο της μεταφρασμένης λογοτεχνίας στην αγγλική γλώσσα ήταν και παραμένουν αρκετά γνωστές και πηγή όχι αμελητέας ντροπής. Όταν ξεκινήσαμε τη σειρά πριν από 15 σχεδόν χρόνια, μόλις ένα 3% των βιβλίων που εκδίδονταν στην Αμερική ήταν μεταφράσεις. Κατ’ εμέ, υπήρχε μια κάποια σκοπιμότητα πίσω απ’ αυτή την άγνοιά μας, μια εσκεμμένη αφέλεια, που δεν μπορούσε να εκληφθεί παρά μόνο ως μια μορφή αλαζονείας. Ήταν κάτι που θελήσαμε ν’ αναστρέψουμε σε συνεργασία με τη Σεσίλ και τον Ted Μαργέλλο, μέσω της κοινής συλλογής μας, της «Margellos World Republic of Letters».

Κλείσαμε τον προηγούμενο αιώνα μ’ έναν απολογισμό φρίκης: πόλεμοι, γενοκτονίες, τρόμος. Ξεκινήσαμε τον νέο με παρόμοια αντίποινα. Πιστεύουμε πως ο κόσμος δεν μας καταλαβαίνει, όταν εμείς οι ίδιοι αφιερώσαμε ελάχιστο χρόνο να τον καταλάβουμε. Πού να στραφούμε για καθοδήγηση, επίγνωση, ενσυναίσθηση; Πώς μπορούμε να διδαχθούμε τις αξίες των πολιτισμών με τους οποίους διαφωνούμε – ή και χειρότερα; Τι μπορεί να μας περιγράψει καλύτερα τη φοβερή σύγχυση των καιρών μας, αλλά και να μας υποδείξει το είδος του κόσμου μέσα στον οποίο θέλουμε να ζούμε; Τι άλλο από τη λογοτεχνία; 

Οι άνθρωποι του λόγου, αυτοί που θα μπορούσαν να απελευθερώσουν τη γλώσσα από φαρμακερές ιδεολογίες, πιστεύουν πως είναι ακόμα δυνατόν να επινοήσουμε κοινές αξίες, που να μιλούν στον καλύτερό μας εαυτό. Για να το πω απλούστερα, μπορούμε να διαβάσουμε αυτό που ο άλλος γράφει. Μπορούμε να προσπαθήσουμε να καταλάβουμε και να ενσωματώσουμε το ξένο αυτό στοιχείο στο συμβολικό μας σύμπαν. Μπορούμε ν’ αφηγηθούμε πιο σύνθετες ιστορίες για τους εαυτούς μας, διαβάζοντας τη ματιά όλων όσοι είναι διαφορετικοί από εμάς. Μπορούμε να ξυπνήσουμε από την «κόπωση της συμπόνιας» μας, συναντώντας ξένους λαούς μέσα από τη λογοτεχνία τους, επαληθεύοντας τον ανθρωπισμό τους και διορθώνοντας την άγνοιά μας. 

Η σειρά «Margellos World Republic of Letters» ιδρύθηκε το 2009. Μέχρι σήμερα, έχουμε μεταφράσει περισσότερους από 100 σημαντικότατους συγγραφείς, που εκπροσωπούν σχεδόν είκοσι διαφορετικές γλώσσες, και έχουμε εκδώσει βιβλία που ενώνουν είδη, ύφη και ηπείρους: ανθολογίες κορυφαίων ποιητών, όπως των Adonis, Maria Baranda, Charles Baudelaire, Yves Bonnefoy, Κικής Δημουλά, Μιχάλη Γκανά, Duo Duo, Sean O Riordain, Umberto Saba· μυθιστοριογράφους και διηγηματογράφους, όπως οι David Albahari, Antοnio Lobo Antunes, Sinan Antoon, Hoda Barakat, Tahar Ben Jelloun, Can Xue, Witold Gombrowicz, Claudio Magris, Norman Manea, Pierre Michon, Patrick Modiano, Mairtin O Cadhain, Ζυράννα Ζατέλη, Θανάσης Βαλτινός, Μαρία Μήτσορα, Μισέλ Φάις, Serhiy Zhadan· δοκιμιογράφους, όπως οι Laszlo Földényi, Marc Fumaroli, François Jullien, Karl Kraus, Michel Leiris, Pascal Quignard, Joke Hermsen, και πάρα πολλούς ακόμη – όλους σε έξοχες αποδόσεις ταλαντούχων μεταφραστών, πολλοί από τους οποίους είναι αναγνωρισμένοι συγγραφείς οι ίδιοι. 

Υπάρχουν άνθρωποι που θεωρούν πως η μετάφραση είναι τέχνη ανέφικτη. Ο δικός μας Ρόμπερτ Φροστ φέρεται να έχει δηλώσει ότι «ποίηση είναι αυτό που χάνεται στη μετάφραση». Εγώ θα τον αντικρούσω, λέγοντας πως η ποίηση είναι ακριβώς αυτό που επιβιώνει στη μετάφραση – η μοναδικότητα μιας συγκεκριμένης ανθρώπινης φωνής, με τη σθεναρή αντίστασή της στην πίεση της κοινοτοπίας. Να τι μπορεί ν’ ακουστεί στη μετάφραση. 

Ο Ted και η Σεσίλ κατέστησαν δυνατή αυτή τη σειρά, επειδή πίστεψαν ακράδαντα, όπως κι εγώ, πως οι διακεκριμένοι μεταφραστές μας επιτελούν το έργο των αγγέλων. Στη θεολογία, η λέξη «μετάφραση» σημαίνει «να μεταφέρεις κάτι απευθείας στον παράδεισο, προτού επέλθει θάνατος»· και αυτό μου φαίνεται μια προσφυής περιγραφή της ατόφιας φιλοδοξίας της μετάφρασης, αλλά και της «κοινωνίας» μεταξύ συγγραφέα, μεταφραστή ή μεταφράστριας, και, προπαντός, εσού και εμού – των αναγνωστών τους. 

Ήμασταν φίλοι. Ο Ted και η Σεσίλ είχαν επισκεφτεί τη σύντροφό μου Betsy και εμένα στο New Haven. Μας το ανταπέδωσαν με μια βασιλική φιλοξενία στην Αθήνα, όπου μας παρέθεσαν ένα δείπνο με το who-is-who των Eλλήνων λογοτεχνών, κάποιους από τους οποίους  εν συνεχεία εκδώσαμε. Ο Ted ήταν ένας αριστοτέχνης μάγειρας και είχε επιβλέψει ο ίδιος, με την άσπρη ποδιά του, το μενού που περιλάμβανε ένα gaspacho με εξωτικό παγωτό μουστάρδας και το φρεσκότερο ψάρι που είχα γευτεί ποτέ μου.  

Όλα αυτά μ’ έστειλαν πίσω στη βιβλιοθήκη μου, για να τιμήσω τον Ted, τον φίλο μου, που χρηματοδότησε το υπέροχο πρόγραμμά μας, φέρνοντας τα βιβλία μας στον κόσμο, αλλά και που ήξερε ν’ απολαμβάνει ψυχή τε και σώματι όλα όσα έκανε.

Στον Ted και τη Σεσίλ, από όλους εμάς του Πανεπιστημίου του Yale και από όλους τους αναγνώστες της «Margellos World Republic of Letters» ανά την υφήλιο: Σας ευχαριστούμε.