Ένα μικρό οδοιπορικό σε Τελ Αβίβ και Ιερουσαλήμ

Πριν από ενάμιση χρόνο, λίγο πριν την παγκόσμια εξάπλωση του κορωνοϊού, πέρασα δέκα μέρες στο Ισραήλ. Από μια μικρή γκαρσονιέρα στη Φλορεντίν –την μποέμικη συνοικία στο κέντρο του Τελ Αβίβ– εξερεύνησα αυτή την τόσο ενδιαφέρουσα και ζωντανή πόλη.

Ο πολεοδομικός ιστός του Τελ Αβίβ μάς είναι πολύ γνώριμος: πυκνοκατοικημένες γειτονιές με πολυκατοικίες, νεοκλασικά και λαϊκές μονοκατοικίες με μικρές αυλές και μπουκαμβίλιες· το αστικό γκρι του μπετόν μαζί με τη θάλασσα, τον ήλιο και το χώμα της Μεσογείου. Η Φλορεντίν, με τη νεολαία στα χίπστερ καφέ και τα μίνι μάρκετ στα ισόγεια ταλαιπωρημένων πολυκατοικιών, θα μπορούσε να ήταν το Γκάζι ή το Μεταξουργείο. Διάσπαρτα στη «Λευκή Πόλη», τέσσερις χιλιάδες πανέμορφα διατηρητέα κτίρια Μπάουχαους (το μεσοπολεμικό αρχιτεκτονικό κίνημα που ίδρυσε ο Βάλτερ Γκρόπιους), που και αυτά μας είναι πολύ γνώριμα. 

Το αστικό τοπίο θυμίζει Αθήνα: μεικτή χρήση κτιρίων, μικρομάγαζα και συνοικιακές μπουτίκ με κούκλες στις βιτρίνες, γκραφίτι στους τοίχους, σκόρπια δέντρα, σπασμένα πεζοδρόμια, κίνηση και κορναρίσματα. Ζαχαροπλαστεία με τεράστια κομμάτια χαλβά στη βιτρίνα. Φούρνοι με φρέσκο ψωμί και τυρόπιτες. Μουσεία-θησαυροί κρυμμένοι μέσα σε ιδιωτικές κατοικίες. Στις λαϊκές αγορές πάγκοι με όλων των ειδών τα ξηροκάρπια και τα μπαχαρικά, και τα πιο μεγάλα και ζουμερά ρόδια που έχω δει ποτέ. Λίγο παραδίπλα, σε έναν πάγκο με γραμματόσημα, ο παππούς που τα πουλάει, μόλις ακούει ότι είμαι από την Ελλάδα, μου δίνει δωρεάν μια καρτέλα φωνάζοντας «Μπίμπι! Μπίμπι! Άθενς!» (εκείνη ακριβώς την ημέρα, Παρασκευή, 3 Ιανουαρίου 2020,επισκεπτόταν την Αθήνα ο Μπενιαμίν Νετανιάχου).

Στο λιμάνι της Γιάφας (Jaffa), ένα από τα πιο αρχαία λιμάνια στον κόσμο τα σοκάκια του οποίου θυμίζουν ελληνικό νησί, βρίσκω ένα μαγαζάκι χωμένο μέσα στην πέτρα, κοντά στο ελληνορθόδοξο μοναστήρι. Μπαίνω μέσα και, μέσα στο ημίφως της σκόνης, αντικρίζω ξύλινα αγαλματίδια και μπρούντζινες αντίκες. Ο ιδιοκτήτης μού λέει ότι κληρονόμησε το μαγαζί από τον περιηγητή πατέρα του. Τις αντίκες αυτές τις μάζεψε ο ίδιος στα ταξίδια του σε όλο τον κόσμο. Λίγο παραδίπλα ο παλιός σιδηροδρομικός σταθμός, ο πρώτος σταθμός τρένου στη Μέση Ανατολή, άνοιξε το 1891 για να συνδέσει τη Γιάφα με την Ιερουσαλήμ και έκλεισε το 1948. Ιστορικά μιλώντας, η Γιάφα είναι η άλλη όψη του Τελ Αβίβ: η «Μαύρη Πόλη» των Αράβων που εκδιώχθηκαν.

Το Τελ Αβίβ είναι μια σύγχρονη, κοσμοπολίτικη και κοσμική μεγαλούπολη στην οποία ευδοκιμούν και συνυπάρχουν πολλές αστικές φυλές. Είναι προορισμός για ψηφιακούς νομάδες και επιστήμονες, θέρετρο για τη γκέι κοινότητα, πύλη τουρισμού, με πλούσια συγγραφική και καλλιτεχνική παραγωγή αλλά και πόλος έλξης δημιουργών απ’ όλο τον κόσμο. Η πόλη έχει καταφέρει να ενσωματώσει και να αφομοιώσει τους κραδασμούς της ιστορίας. Στην Πλατεία Γιτζάκ Ραμπίν το μεγάλο αλλά αδιάφορο κτίριο του Δημαρχείου φέρνει μνήμες από το βράδυ της 4ης Νοεμβρίου του 1995, όταν η δολοφονία του πρωθυπουργού Ραμπίν από έναν φανατικό ακροδεξιό εκτροχίασε την ειρηνευτική διαδικασία και άλλαξε για πάντα την ιστορία της Μέσης Ανατολής. 

Κάθε Πέμπτη απόγευμα βγαίνει το χαλά (challah) και ολόκληρη η πόλη μυρίζει φρεσκοψημένο ψωμί. Την Παρασκευή το μεσημέρι τα μαγαζιά κλείνουν για την αργία του Σαββάτου (Shabbat). Το ίδιο απόγευμα, με τον ήλιο να δύει σιγά-σιγά, βλέπεις τους κατοίκους να μαζεύονται στα σπίτια συγγενών τους, να ανάβουν κεριά, να λένε μια προσευχή και να τρώνε μαζί με φίλους· μια ευκαιρία για ανάπαυλα και περισυλλογή που κλείνει την εργάσιμη εβδομάδα. Η πόλη ηρεμεί. Τέτοια έθιμα μας επιτρέπουν να συνειδητοποιούμε και να διαχειριζόμαστε το πέρασμα του χρόνου, να αποκτούμε μια απόσταση από τα πράγματα· μόνο κέρδος θα είχαμε στη σημερινή κουλτούρα της ταχύτητας, της ρηχής υπερεπικοινωνίας και της τεχνολογίας, αν τα υιοθετούσαμε και τα προσαρμόζαμε στον δικό μας τρόπο ζωής.

Η μόνη υπενθύμιση κινδύνου είναι οι διάσπαρτες πινακίδες για τον συναγερμό και τα καταφύγια, όπως και τα πολύ ισχυρά και ορατά μέτρα ασφαλείας: ανιχνευτές μετάλλων, ένοπλοι φρουροί και σωματικοί έλεγχοι όχι μόνο στο αεροδρόμιο Μπεν Γκουριόν αλλά και στις εισόδους του σταθμού του τρένου. Το Τελ Αβίβ έχει πολλές ουλές αλλά διατηρεί τη ζωντάνια και το χαμόγελό του.

Η αίσθηση στην Ιερουσαλήμ δεν θα μπορούσε να είναι πιο διαφορετική. Ίσως έφταιγε το ψιλόβροχο και ο μουντός ουρανός, αλλά με το που βγήκα από το τρένο ένιωσα κατευθείαν την ένταση. Ο αέρας φέρει βαρύ θρησκευτικό, πολιτικό και πολιτισμικό φορτίο. Εδώ, μέσα στα τείχη της παλιάς πόλης, στην Οδό του Μαρτυρίου, βρίσκεται ο ομφαλός της Γης, ο κινητήρας της Ιστορίας για τρεις μεγάλες θρησκείες. Τέσσερις κοινότητες –Εβραίοι, Μουσουλμάνοι, Ορθόδοξοι Χριστιανοί και Αρμένιοι– ζούνε η μία δίπλα, πάνω και μέσα στην άλλη εδώ και χιλιάδες χρόνια. Σήμερα οι πάγκοι και τα μαγαζιά τους είναι γεμάτα με τα ίδια μπιχλιμπίδια και αναμνηστικά που φυσικά παράγονται όλα στην Κίνα. Τα όρια μεταξύ των κοινοτήτων είναι σχεδόν ανύπαρκτα, με εξαίρεση την πρόσβαση στους ιερούς τόπους: στον Θόλο του Βράχου για τους μουσουλμάνους, στο Δυτικό Τείχος για τους Εβραίους, και στον Ναό του Πανάγιου Τάφου για τους χριστιανούς. Είναι τραγική ειρωνεία της ιστορίας ότι οι μήτρες των τριών θρησκειών βρίσκονται ακριβώς δίπλα η μία στην άλλη, σε απόσταση λίγων μέτρων. Ή μήπως είναι υπενθύμιση και επιταγή συνύπαρξης;

                                                        ***
         
Όταν κάθε μέρα στις ειδήσεις ακούς το ίδιο πράγμα για έναν τόπο, τότε είναι φυσικό να δημιουργείται μία σύναψη στον εγκέφαλό σου – ένας αυτόματος συνειρμός που συνδέει τον τόπο με την είδηση. Όταν, κάθε μέρα επί πέντε χρόνια, η Ελλάδα ήταν στους τίτλους των διεθνών ΜΜΕ λόγω της κρίσης χρέους, ήταν λογικό να δημιουργηθεί στους πολίτες άλλων χωρών ο μονοδιάστατος συνειρμός ότι Ελλάδα ίσον φτώχεια, κρίση, χρέος. Όταν κάθε μέρα επί δεκαετίες, το Ισραήλ και η Παλαιστίνη βρίσκονται στη διεθνή επικαιρότητα λόγω της διένεξης και της βίας, όταν τον παγκόσμιο διάλογο μονοπωλούν οι φωνές της πόλωσης και του φανατισμού, τότε είναι λογικό η αντίληψή μας να αντικατοπτρίζει αυτές τις φωνές. Η εικόνα που σχηματίζουμε για τον τόπο, για τους ανθρώπους και για τη ζωή τους εκεί, βασίζεται στα αντίστοιχα στερεότυπα.

Αυτό ισχύει στον υπερθετικό βαθμό για τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές: η κάθε μία λαμβάνει μια καρικατουρίστικη εικόνα της άλλης πλευράς, στην οποία προστίθενται η συσσωρευμένη ταπείνωση, η οργή, και τα τραύματα του παρελθόντος που έχει κληρονομήσει μέσα από τις διηγήσεις συγγενών, το εκπαιδευτικό σύστημα, τα ΜΜΕ και τη δημόσια επικοινωνία.

Πολλοί στον αραβικό κόσμο όχι μόνο ονειρεύονται, αλλά και επιδιώκουν μία Μέση Ανατολή χωρίς το Ισραήλ: επιθυμούν, δηλαδή, την εξαφάνιση του κράτους του Ισραήλ. Ενώ αρκετοί στο ίδιο το Ισραήλ θεωρούν τα παλαιστινιακά εδάφη –αυτά τα λίγα και άγονα που έχουν απομείνει μετά από δεκαετίες καταστροφικής διαχείρισης της κρίσης από όλους, αλλά ειδικά από την πλευρά των ίδιων των Παλαιστινίων– ως τσιφλίκι στο οποίο δημιουργούν εποικισμούς ή μπαινοβγαίνουν κατά το δοκούν· θεωρούν ότι είναι βιώσιμη και φυσιολογική η σημερινή κατάσταση, στην οποία εκατομμύρια άνθρωποι ζουν μέσα σε γκρίζους προσφυγικούς σκουπιδότοπους –όπως γλαφυρά τους περιγράφει ο Joe Sacco στο μνημειώδες graphicnovel του– χωρίς στον ήλιο μοίρα και με μόνο τους καύσιμο την οργή. Τόσο οι μεν, όσοι και οι δε ζούνε σε δύο παράλληλα σύμπαντα· οι πραγματικότητές τους δεν συναντιούνται.

Όταν πόσταρα φωτογραφίες από το Τελ Αβίβ στο Facebook, οι παλαιστίνιοι φίλοι μου –εγγονοί προσφύγων που γεννήθηκαν και μεγάλωσαν στον Λίβανο αλλά θεωρούν τους εαυτούς τους πρόσφυγες– με διόρθωσαν: «Καλώς ήρθες στην Παλαιστίνη». Είναι νέα παιδιά – πανέξυπνοι, δημιουργικοί, φιλόδοξοι, αριστούχοι φοιτητές στην Ακαδημία του Σάλτσμπουργκ· αλλά θεωρούν ότι το Ισραήλ έχει εξαπολύσει γενοκτονία εφάμιλλη του Ολοκαυτώματος (όταν δεν θεωρούν ότι το Ολοκαύτωμα είναι μια ιστορική υπερβολή ή κατασκευή)· ότι το Ισραήλ δεν έχει θέση στον χάρτη. 

Το Ισραήλ έχει πίσω του 73 χρόνια ύπαρξης ως ανεξάρτητο κράτος. Ούτε θα εξαφανιστεί από τον χάρτη, όπως ονειρεύονται πολλοί στον αραβικό κόσμο, ούτε θα ανεχτεί καθεστώς συνεχούς βίας και τρομοκρατίας· έχει ίσως τις καλύτερες μυστικές υπηρεσίες στον κόσμο και τους πιο συγκροτημένους μηχανισμούς άμυνας στη Μέση Ανατολή. Ταυτόχρονα όμως και οι Παλαιστίνιοι πρέπει επιτέλους να αποκτήσουν ανεξάρτητη κρατική υπόσταση και βιώσιμη προοπτική ως λαός· πρέπει κάπως να βρούνε τρόπο να επουλώσουν τις πληγές τους και να προχωρήσουν μπροστά.

Η τωρινή έξαρση βίας καθίσταται ακόμα πιο επικίνδυνη και δυσεπίλυτη λόγω της νέας παγκόσμιας αταξίας: στον Νέο Ψυχρό Πόλεμο –Ρωσία και Κίνα εναντίον Δύσης, Ισραήλ εναντίον Ιράν, Ιράν εναντίον Σαουδικής Αραβίας, Τουρκία εναντίον όλων– είναι αποδυναμωμένες εκείνες οι δικλείδες ασφαλείας και σταθερότητας που υπήρχαν παλαιότερα. Ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ δεν έχει πλέον το κύρος και την παγκόσμια αναγνώριση που έφερε κάποτε ο ρόλος. Οι μεγάλες δυνάμεις έχουν απομακρυνθεί από την πολυμερή διπλωματία και διαγκωνίζονται για να διασφαλίσουν τα συμφέροντά τους. Η ήπια ισχύς των ΗΠΑ και η διεθνής και σταθεροποιητική παρουσία της Ευρώπης έχουν κλονιστεί σοβαρά.

Η συνεχής ροή δυσάρεστων ειδήσεων από τη Μέση Ανατολή έχει προκαλέσει εδώ και χρόνια σύγχυση, μνησικακία και «κόπωση συμπόνιας» (compassion fatigue) στη διεθνή κοινή γνώμη. Αργά αλλά σταθερά η ανθρώπινη υπόσταση –η ατομικότητα– του κάθε Ισραηλινού και Παλαιστινίου σβήνει και τη θέση της παίρνει ένα στερεότυπο· μια δισδιάστατη εικόνα. Μέχρι που, εκεί που περπατάς, στην παλιά πόλη της Ιερουσαλήμ, πέφτεις πάνω σ’ ένα μικρό, φτωχό κοριτσάκι που σε κοιτάει στα μάτια· ένα κοριτσάκι που θα μπορούσε να είναι το δικό σου κοριτσάκι, ένα παιδάκι απ’ την Ελλάδα, αλλά δεν είναι· και μέσα στα μάτια της βλέπεις όλη την αθωότητα της ανθρώπινης φυλής, και το μόνο που θέλεις να κάνεις είναι να προστατέψεις και να φροντίσεις αυτό το ένα παιδάκι. Αυτή είναι η Μέση Ανατολή: αυτό το παιδάκι.