Στο μυαλό των αρνητών του εμβολιασμού

Μπορείτε να προβλέψετε ποια θα είναι η στάση γνωστών σας ανθρώπων (συγγενών, συναδέλφων στην εργασία, παλιών συμμαθητών, μακρινών φίλων) απέναντι στον εμβολιασμό για την Covid-19; Εγώ έπεσα αρκετές φορές έξω. Άτομα (με προχωρημένες σε πολλά θέματα απόψεις) που περίμενα ότι θα έκαναν εμβόλιο από τους πρώτους, αποφάσισαν να παίξουν κατενάτσιο, κρυπτόμενοι πίσω από παρελκυστικά επιχειρήματα. Αντιθέτως, συντηρητικοί που αποφεύγουν τις αλλαγές και τα ρίσκα έδωσαν περήφανα το μπράτσο τους και δήλωσαν ότι συγκινήθηκαν. 

Υπάρχει ένα ασφαλές γενικό κριτήριο με το οποίο θα μπορούσαμε να εξηγήσουμε τις δύο διαφορετικές στάσεις απέναντι στον εμβολιασμό; Οι πρώτες ιδέες που έρχονται στο μυαλό δεν είναι αναγκαστικά και οι πιο επαρκείς. Το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο και το μορφωτικό κεφάλαιο σίγουρα παίζουν σημαντικό ρόλο αλλά αδυνατούν να εξηγήσουν όλες τις περιπτώσεις. Παρότι η καρικατούρα του αντιεμβολιαστή τον θέλει ανορθόγραφο και οπαδό της επίπεδης γης, το πραγματικό του προφίλ είναι πιο σύνθετο, με ψηφίδες από πολλές διαφορετικές παραδόσεις. Για παράδειγμα, μια κατηγορία που διαδραματίζει σημαντικό ρόλο είναι οι δικηγόροι εκείνοι που δικαιολογούν την άρνηση του εμβολιασμού ως αντίσταση σε αντισυνταγματικά μέτρα. Μπορεί κάποιος να τους κατηγορήσει για χίλια πράγματα, όχι όμως για απουσία τυπικών προσόντων. 

Μια δεύτερη γραμμή ερμηνείας είναι ο φόβος. Δεν εμβολιάζονται γιατί δεν μπορούν να διαχειριστούν τον φόβο τους και έτσι τείνουν ευήκοα ώτα σε κάθε ακραία θεωρία και ψευδή είδηση. Βρίσκω ότι μια τέτοια εξήγηση κάνει ένα σοβαρό πραγματολογικό λάθος. Είμαι σίγουρος –και από την προσωπική μου εμπειρία– ότι και όσοι εμβολιάζονται δεν είναι απαλλαγμένοι από το φόβο (ο οποίος είναι φυσιολογικό και χρήσιμο συναίσθημα). Διαφοροποιούνται όμως σε σχέση με τη διαχείρισή του, με τα επιχειρήματα που υιοθετούν για να τον εκλογικεύσουν, και το ρίσκο που προτίθενται να πάρουν σε σχέση με το προσδοκώμενο όφελος. 

Είναι πολύ εύκολο να αποδώσουμε την αρνητικότητα για εμβολιασμό σε συγκεκριμένα ψυχολογικά χαρακτηριστικά. Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, όσοι δεν θέλουν να εμβολιαστούν είναι άτομα εγωπαθή, ναρκισσιστικά, με κόμπλεξ κατωτερότητας. Είμαι αντίθετος στον να επιχειρούμε να εξηγήσουμε μαζικά κοινωνικά φαινόμενα με όρους ατομικής ή και συλλογικής παθολογίας. Βρίσκω πιο δόκιμη τη μελέτη τέτοιων φαινομένων ως κοινωνικά και ιστορικά διαμορφωμένων στάσεων και ιδεών. Ο κατάλογος των πιθανών ερμηνειών είναι μακρύς. Συνοπτικά, τόσο το επιχείρημα της θρησκευτικής πίστης, όσο και αυτά της ελληνικής ιδιαιτερότητας και των χωρών που πέρασαν ή όχι Διαφωτισμό, δεν οδηγούν σε ασφαλείς προβλέψεις. Η εμπειρία μάς οδηγεί σε αντιφατικές παρατηρήσεις. Πολλοί πιστοί εμβολιάζονται, ενώ μαζικό κίνημα αντιεμβολιασμού υπάρχει και σε χώρες με πολύ μεγαλύτερη διαφωτιστική παράδοση από τη δική μας.  

Σύμφωνα με τη δική μου ανάλυση, το βασικό κριτήριο είναι η εμπιστοσύνη ή όχι απέναντι στο νεωτερικό κράτος. Με αυτή την ταξινόμηση, μπορούμε να βάλουμε στην ίδια κατηγορία ομάδες με εντελώς αντίθετα χαρακτηριστικά: Εμπιστοσύνη στο κράτος μπορεί να έχει κι ο δεξιός που θεωρεί ιδανική εποχή τη μεταπολεμική συναίνεση με την αμερικάνικη κυριαρχία, το καουμπόικο στην τηλεόραση και την κόκα-κόλα στο κυριακάτικο οικογενειακό τραπέζι, αλλά και ο κομμουνιστής που γαλουχήθηκε με την πίστη ότι το κράτος και η επιστήμη, ακόμα κι όταν στιγμιαία παραπατούν, εργάζονται προς όφελος του σοσιαλιστικού ανθρώπου και της αναπόφευκτα θετικής έκβασης της Ιστορίας.  

Από την άλλη μπάντα, ελάχιστη ή μηδενική εμπιστοσύνη απέναντι στο νεωτερικό κράτος μπορεί να δείξει τόσο ο θρησκόληπτος, όσο και ο «ριζοσπάστης» της «καχυποψίας». Η συνωμοσιολογική λογική που τείνει να γίνει«κυρίαρχη εναλλακτικότητα» είναι αναγκαστικά του συρμού σε μια εποχή κατά την οποία οι μεγάλες αφηγήσεις έχουν θεωρητικά ηττηθεί. Βέβαια, υπάρχει και ο προνομιακός χώρος όπου η θρησκοληψία και η πολιτική καχυποψία συναντιούνται: η trash TV. 

Η ερμηνεία αυτή δεν αφορά αμιγώς την ιδεολογία. Εκτείνεται στο βαθύτερο επίπεδο της κοσμοθεωρίας, αγγίζοντας έτσι τις σφαίρες της ψυχολογίας, της οικογενειακής ιστορίας, αλλά και του αναλυτικού προγράμματος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης. Αν κάποιος αντιμετωπίζει το νεωτερικό κράτος ως εχθρικό θεσμό (είτε γιατί εμποδίζει την ενότητα που μόνο η θεϊκή τάξη μπορεί να εγγυηθεί, είτε γιατί συνιστά έναν από τη «φύση» του ψευδή θεσμό που διαιωνίζει την κοινωνική αδικία και καταστέλλει τις ατομικές ελευθερίες), τότε είναι συνεπές να μην εμπιστεύεται μια κορυφαία υπερεθνική επιχείρηση όπως τον εμβολιασμό του παγκόσμιου πληθυσμού. Αντιθέτως, αν κάποιος (με όλες τις ενστάσεις και την αυτόνομη κριτική) αντιμετωπίζει το νεωτερικό κράτος όχι σαν ένα θεσμό έξω, πάνω, και πέρα από το άτομο, αλλά ως συλλογικό δημιούργημα και ευθύνη μέσα στην Ιστορία, τότε είναι λογικό να δεχτεί ότι οι επιστημονικές και πολιτικές ελίτ θα λειτουργήσουν, σε αυτή την κρίσιμη περίσταση, με συναίσθηση της ευθύνης τους. Μια τέτοια στάση δεν ταυτίζεται με μια ψευδαίσθηση ότι ζούμε σε έναν κόσμο που είναι αγγελικά πλασμένος. Προϋποθέτει όμως τη δημοκρατική πίστη ότι μέσω της πολιτικής συμμετοχής και της ειρηνικής επίλυσης των κοινωνικών συγκρούσεων, οι ελίτ θα λειτουργήσουν όχι μόνο προς το δικό τους όφελος αλλά και προς αυτό του κοινωνικού συνόλου.    

Είναιν σαν να έχουμε σταματήσει στο φανάρι για να στρίψουμε, και έρχεται κάποιος από πίσω και μας περνάει αντιμετωπίζοντάς μας ως κορόιδα. Δεν είναι ζήτημα δημοκρατικής άποψης ή πολιτισμού, αλλά αντικοινωνικής συμπεριφοράς.

Θα μπορούσε κάποιος να ρωτήσει: Και τώρα που βρήκαμε το κριτήριο (ας δεχτούμε ότι δέχεστε την ανάλυσή μου μέχρι να ολοκληρώσετε την ανάγνωση του άρθρου), τι θα το κάνουμε; Διαβάζω και ακούω την «κραυγή αγωνίας» ότι βρισκόμαστε μπροστά σε νέο διχασμό και αυτό πρέπει να αποφευχθεί πάση θυσία. Θέλει κάποιος να εμβολιαστεί — με γεια του, με χαρά του. Δεν θέλει κάποιος — αυτό είναι απολύτως σεβαστό προσωπικό του δικαίωμα. Αυτή είναι η ομορφιά της δημοκρατίας, μπλαμπλα… Τα παραπάνω μοιάζουν εξόχως πολιτικά ορθά αλλά στην ουσία τους είναι προβληματικά όσο δεν πάει. Ανεξάρτητα από την κριτική μας στην κυβέρνηση για άλλα θέματα, εδώ ακολουθεί οδηγίες του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας και βρίσκεται στο ίδιο μήκος κύματος με τις κυβερνήσεις όλων των πολιτισμένων κρατών του πλανήτη.

Διαφωνώ κάθετα στο ότι δεν υπάρχει σωστή και λάθος απόφαση σε σχέση με το εμβόλιο (εκτός αν συντρέχουν συγκεκριμένοι ιατρικοί λόγοι). Αυτοί που εμβολιάζονται το κάνουν τόσο για τη δική τους υγεία όσο και για τη δημόσια. Αντιθέτως αυτοί που δεν εμβολιάζονται εκμεταλλεύονται τους πρώτους, περιμένοντας ότι η ανοσία της αγέλης θα δουλέψει και για αυτούς. Με μηδενικό ρίσκο, κρατούν για πάρτι τους όλα τα πιθανά οφέλη. Είναι σαν να έχουμε σταματήσει στο φανάρι για να στρίψουμε με σειρά, και έρχεται κάποιος από πίσω και μας περνάει αντιμετωπίζοντάς μας ως κορόιδα. Αυτό δεν είναι ζήτημα δημοκρατικής άποψης ή πολιτισμού, είναι ζήτημα αντικοινωνικής συμπεριφοράς.