Το διδακτορικό και η αγορά εργασίας

Μια δήλωση του συμβούλου του πρωθυπουργού, Αλέξη Πατέλη, όπως και η απολογία που ακολούθησε, άνοιξε μια δημόσια συζήτηση για την αξία των διδακτορικών στην αγορά εργασίας. Ο κ. Πατέλης δήλωσε ότι το διδακτορικό «είναι κάτι το αρνητικό. Εγώ δεν θα προσλάμβανα κάποιον με διδακτορικό, γιατί δείχνει ότι πιθανώς να είναι κάποιος ο οποίος δεν έχει απαραιτήτως όρεξη για δουλειά». Μετά τις πρώτες αντιδράσεις, σε διευκρινιστική του ανάρτηση στο Facebook, ο κ. Πατέλης –ο οποίος ο ίδιος κατέχει διδακτορικό– ζήτησε συγνώμη «για τη διατύπωση» που ήταν «ατυχής και λάθος, ακόμα και για κάποιον που δεν είναι πολιτικός» και ξεκαθάρισε ότι μιλούσε για καριέρα στον τραπεζικό τομέα.

Ως συνήθως, η δήλωση οδήγησε σε πόλεμο φατριών. Οι συριζαίοι όρμηξαν κατά του Πατέλη· οι κατ’ επάγγελμα συνήγοροι της κυβέρνησης υπερασπίστηκαν τόσο την αρχική δήλωση, όσο και τη διόρθωση· οι φιλελεύθεροι αυτοανακηρυχθέντες εκπρόσωποι «της αγοράς» (λες και οι υπόλοιποι ζούμε στη γυάλα) υπερθεμάτισαν. Σε ανάρτησή του στο Facebook, ο ιδρυτής του Beat, κ. Νίκος Δρανδάκης, έγραψε ότι ενοχλήθηκε «με το cancel culture που εξανάγκασε τον κ. Πατέλη σε μια εξευτελιστική αναδίπλωση» και «ας μη μου πουν τώρα οι κάτοχοι διδακτορικών ότι προσβλήθηκαν, θα το πάνε πολύ μακριά» (!). Αντιθέτως, η φιλελεύθερη αντιπολίτευση τα έβαλε με όσους τον υπερασπίστηκαν.

Αφού προσπεράσουμε το γεγονός ότι ο κ. Πατέλης είναι πολιτικός –μπορεί να μην είναι εκλεγμένος βουλευτής, είναι όμως διορισμένος σε θέση πολιτικής ευθύνης, είναι στενός συνεργάτης του πρωθυπουργού, σχεδιάζει και ασκεί δημόσια πολιτική, άρα ο λόγος του είναι δημόσιος και έχει επιπτώσεις– το πρόβλημα με τη δήλωση αυτή δεν είναι ούτε η προσωπικότητα του κατά τ’ άλλα αξιόλογου και επιτυχημένου ομιλούντα –στον οποίον αμέσως πολλοί επιτέθηκαν με προσωπικούς χαρακτηρισμούς– ούτε η «διατύπωση». Το πρόβλημα είναι η ουσία της δήλωσης που αναδεικνύει τον λάθος τρόπο με τον οποίο τόσο αντιλαμβανόμαστε, όσο και συχνά ασκούμε, την ανώτατη εκπαίδευση στην Ελλάδα. 

Σύμφωνα με τον κ. Δρανδάκη, «το να περάσεις ένα μεγάλο μέρος της πρώτης παραγωγικής σου ηλικίας σε ένα περιβάλλον στο οποίο τα deadlines τρέχουν, οι πελάτες είναι όλο και πιο απαιτητικοί και δύσκολα ικανοποιούνται, που καλείσαι να σκεφτείς σύνθετα και να πάρεις πολύ γρήγορες αποφάσεις, που μαθαίνεις να κάνεις multi tasking ή μαθαίνεις ένα νέο ψηφιακό εργαλείο κάθε λίγους μήνες, είναι ένα εφόδιο για την υπόλοιπη ζωή σου που δεν αξιολογείται όσο πρέπει στην Ελλάδα. Στη διάρκεια των πολλών χρόνων ενός διδακτορικού, όσο δύσκολο κι αν είναι αυτό, η αίσθηση του χρόνου χάνεται». Σύμφωνα με τη λογική αυτή το διδακτορικό είναι σύμπτωμα της «ιδρυματοποίησης» της διά βίου μάθησης.

Ας μας επιτρέψει ο κ. Δρανδάκης, αν όχι να προσβληθούμε, έστω να διαφωνήσουμε, τουλάχιστον εν μέρει. Είναι αλήθεια ότι στην Ελλάδα δίνουμε ιδιαίτερη σημασία «στα χαρτιά», στις ακαδημαϊκές περγαμηνές και τα τυπικά προσόντα. Αυτό όμως δεν είναι απαραιτήτως κακό· θα μπορούσαμε μάλιστα να το δούμε ως μια συνειδητή επιλογή αξιοκρατίας και ατομικής ευθύνης, ως μια υγιή αντίδραση σε μια εδραιωμένη κουλτούρα που παραδοσιακά λειτουργεί με βάση τις γνωριμίες, το μέσο, το ρουσφέτι. Θα έπρεπε να είμαστε περήφανοι τόσο για το σύστημα μαζικής και δωρεάν ανώτατης εκπαίδευσης που έχουμε στην Ελλάδα, όσο και για την κουλτούρα της προκοπής και των ακαδημαϊκών τίτλων που υπάρχει σε πολλές ελληνικές οικογένειες. 

Το πρόβλημα εμφανίζεται όντως όταν το πρόγραμμα σπουδών και η όλη εμπειρία της φοίτησης στο πανεπιστήμιο απομακρύνεται εντελώς από τις ανάγκες και την καθημερινή πραγματικότητα της κοινωνίας και της επαγγελματικής εργασίας· όταν δεν υπάρχει πρακτική εξάσκηση και ανάπτυξη πολλαπλών δεξιοτήτων· όταν οι ακαδημαϊκές σπουδές καταλήγουν, συνειδητά ή ασυνείδητα, να γίνονται μια δικαιολογία αναβολής αναζήτησης εργασίας· όταν τα ΑΕΙ γίνονται θέατρα κομματικής αντιπαράθεσης και πεδία ανταρτοπολέμου· όταν πανεπιστήμια στο κέντρο της πόλης έχουν μέσα τους αναρχοαυτόνομα άβατα, φυτώρια κάνναβης και κοτέτσια. Το πρόβλημα εμφανίζεται όταν εμείς οι ίδιοι βλέπουμε το διδακτορικό ως μια ατέρμονη φιλοσοφική αναζήτηση σε ένα σκονισμένο δωμάτιο μιας παλιάς βιβλιοθήκης.

Οι παθογένειες αυτές όμως δεν έχουν καμία σχέση με τις πραγματικές απαιτήσεις ενός καλού διδακτορικού και με τις εμπειρίες πολλών διδακτορικών φοιτητών, ειδικά στο σημερινό περιβάλλον. Η επιτυχής και έγκαιρη ολοκλήρωση ενός διδακτορικού (το οποίο σε ιδανικές συνθήκες πλήρους φοίτησης δεν θα έπρεπε να παίρνει πάνω από τρία με τέσσερα χρόνια το πολύ) απαιτεί την ανάπτυξη πολλών δεξιοτήτων που είναι πολύτιμες στην αγορά εργασίας: 

• το διδακτορικό πρέπει να το αντιμετωπίσεις ως ένα project, εφαρμόζοντας αντίστοιχες πρακτικές του project management: διαχείριση περιορισμένου χρόνου, πολλαπλών προθεσμιών, αντικρουόμενων προτεραιοτήτων, και περιορισμένων χρηματικών πόρων. Πολλοί διδακτορικοί φοιτητές αναγκάζονται να δουλέψουν δύο και τρεις δουλειές για να χρηματοδοτήσουν τις σπουδές τους. Μόνο τεμπελιά και διάθεση αποφυγής της εργασίας δεν τους διακρίνει.
• δεξιότητες έρευνας, τόσο δευτερογενούς (βιβλιογραφία, αρχεία, διαδίκτυο) όσο και πρωτογενούς (στο πεδίο)
• συνεχής εκμάθηση νέων τεχνικών, εργαλείων, και προγραμμάτων software για τη σύνταξη της βιβλιογραφίας, τη συλλογή και ανάλυση των δεδομένων, την οπτικοποίηση και παρουσίαση των ευρημάτων, συν όλα τα άλλα εργαλεία και προγράμματα που μπορεί να άπτονται του συγκεκριμένου αντικειμένου της διατριβής
• συνεχής –καθημερινή– διάγνωση και επίλυση προβλημάτων: διανοητικών και λογικών, διαπροσωπικών, πρακτικών και τεχνικών 
• γραπτή, προφορική και ψηφιακή παρουσίαση και υποστήριξη ευρημάτων σε συνέδρια και σεμινάρια
• λογική και κριτική σκέψη
• σφαιρική και διεπιστημονική, αλλά ταυτόχρονα και εις βάθος αντίληψη του αντικειμένου
• δημιουργία ενός προσωπικού brand και προώθηση της εργασίας στην αγορά
• και ίσως το βασικότερο: ανάλυψη ατομικής ευθύνης για τον σχεδιασμό και την επιτυχή διεκπεραίωση ενός σύνθετου, πρωτότυπου έργου· σκληρή ατομική εργασία στα τυφλά χωρίς την υποστήριξη ενός προϊσταμένου ή ενός οργανισμού
• Κάποια διδακτορικά περιλαμβάνουν την παραγωγή οπτικοακουστικών μέσων ή αντικειμένων, τεχνικών και μεθόδων που χρηματοδοτούνται απευθείας ή αγοράζονται μετά από επιχειρήσεις και οργανισμούς. 
• Πολλά διδακτορικά κοινωνικών επιστημών περιλαμβάνουν την πολυτιμότερη επαφή με το σημαντικότερο στοιχείο μιας αγοράς: πρωτογενή έρευνα στο πεδίο με τους τελικούς χρήστες προϊόντων, αγαθών, πολιτικών, μέσων, τεχνολογιών – είτε αυτοί είναι πολίτες, είτε καταναλωτές. 
• Στη Βρετανία αλλά και σε άλλες χώρες, το impact (η ποσοτικά μετρήσιμη ωφελιμότητα ενός ακαδημαϊκού ερευνητικού project στην κοινωνία, τη διακυβέρνηση ή την αγορά) γίνεται τα τελευταία χρόνια ολοένα και πιο κρίσιμος παράγοντας χρηματοδότησης και υποστήριξης διδακτορικών διατριβών και ερευνητικών προγραμμάτων, ανεξαρτήτως πεδίου. 

Εάν υπάρχει μία κρίσιμη δεξιότητα της επαγγελματικής ζωής την οποία δεν καλύπτει το διδακτορικό, αυτή είναι η ομαδική εργασία – που ούτως ή άλλως είναι αχίλλειος πτέρνα ολόκληρου του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος από το δημοτικό μέχρι το διδακτορικό, αλλά και της κοινωνίας μας από την κούνια μέχρι τον τάφο. Θα ήταν πραγματικά αλλιώς η ζωή μας αν μαθαίναμε να λειτουργούμε σε ομάδες και οργανισμούς, αντιλαμβανόμενοι την αξία των συμβιβασμών, της ιεραρχίας, της συνεχούς και ομαλής επίλυσης διαφορών και συγκρούσεων. Ακόμη κι εδώ, όμως, τα περισσότερα διδακτορικά προγράμματα της Δύσης πλέον εντάσσουν τους διδακτορικούς φοιτητές σε ομάδες ερευνών, σε εβδομαδιαίες συναντήσεις και εργαστήρια όχι μόνο με άλλους διδακτορικούς αλλά και με μέλη ΔΕΠ. Πολλοί μοιράζονται γραφεία και κοινούς χώρους δημιουργικής εργασίας. Τα ομαδικά διδακτορικά θα έπρεπε να έχουν ήδη γίνει πραγματικότητα. Ίσως αυτή να είναι μια καινοτομία που μπορούμε να κάνουμε εμείς.

Ίσως, αντί να απορρίπτουμε συλλήβδην το ανώτατο πνευματικό επίτευγμα του εκπαιδευτικού φάσματος, να σκεφτόμασταν πώς μπορούμε να κάνουμε τα ελληνικά διδακτορικά ακόμη καλύτερα, ακόμη πιο χρήσιμα στην κοινωνία.

Η συζήτηση για την αξία των διδακτορικών στην αγορά εργασίας άνοιξε άτσαλα και εξελίχθηκε οπαδικά και ανερμάτιστα. Όπως βέβαια οι περισσότερες συζητήσεις για σοβαρά θέματα που, σαν το «πιάτο της ημέρας», μπαίνουν στην ημερήσια διάταξη από μια δήλωση κάποιου, με το πλήθος να μαζεύεται όπως ένα κοπάδι σκυλόψαρων όταν του πετάς φαΐ, σε μια κοινωνία στην οποία η παθιασμένη συμμετοχή στην οποιαδήποτε συζήτηση είναι ταυτόχρονα πράξη σωματικής εκτόνωσης, δήλωση πίστης στην ιδεολογική ή προσωπολατρική φατρία του καθενός, και ανακουφιστική υπενθύμιση του ότι ανήκεις ακόμα στην κοινότητα-καφενείο. Αλίμονο αν επιλέξουμε να λειτουργήσουμε ως σκεπτόμενα άτομα με κριτική σκέψη που στέκονται στα δικά τους πόδια χωρίς την προστατευτική κουβέρτα της ομάδας και της σχέσης εξάρτησης που αυτή συνεπάγεται. Ίσως τελικά χρειαζόμαστε όλοι ένα διδακτορικό.