«Όχι άλλο αντισηπτικό στις πατάτες»

Θα φτάσει κάποτε και εκείνη η στιγμή που θα στηθεί το τείχος ανοσίας, θα αδειάσουν (κατά κάποιο τρόπο) οι ΜΕΘ και δεν θα ξεκινά το δελτίο ειδήσεων με ανακοινώσεις κρουσμάτων και νεκρών. Τότε θα αναμετρηθούμε με τα κατάλοιπα αυτής της ιστορίας. Με χρέη, υποχρεώσεις και ένα σωρό πράγματα που δεν κάναμε. 

Τι θα γίνει όμως και με τους φόβους μας; Ένα βασικό κομμάτι της διαχείρισης της πανδημίας στην Ελλάδα αλλά και σε παγκόσμια κλίμακα ήταν το να επικοινωνηθεί η σημασία και η βαρύτητα του κορωνοϊού με βαρύγδουπα τρομακτικά μηνύματα. Σε πολλά διαγγέλματα ο πρωθυπουργός μίλησε για κατάσταση πολέμου, για την επέλαση του ιού και τη μάχη ενάντια στον θάνατο. Η ρητορική και η πρακτική διαχείριση της κατάστασης επέβαλε τη δημιουργία φόβου στους πολίτες. Η Marina Hyde, αρθρογράφος στον Guardian, σχολίασε τη χρήση της μεταφοράς του «πολέμου» στην ανάλυση του κορωνοϊού διαμορφώνοντας μια εικόνα συνεχούς εγρήγορσης αλλά και ατομικής υποχρέωσης.

Αυτή η τακτική του ατομικού εκφοβισμού ήταν σε μεγάλο βαθμό αναγκαία. Στην Ελλάδα το να πετύχεις τον εγκλεισμό του λαού του καφέ και της συνεύρεσης απαιτεί αντισυμβατικά μέτρα και συμβολικές υπερβάσεις. Οι εικόνες από τα φέρετρα στην Ιταλία τρόμαξαν. Αλλά, αν δεν τρομάζαμε, πιθανότατα να είχαμε βιώσει την κρίση με χειρότερες συνέπειες. Η ατομική ευθύνη διαδόθηκε μέσω του φόβου και έπληξε ακόμα και τα μικρά παιδιά καθώς τους επιβλήθηκε η μάσκα μέσω μιας τρομακτικής αφήγησης. Στην πόρτα ενός σχολικού ένας μαθητής Δημοτικού απολογείται στη μαμά του επειδή δεν φόρεσε τη μάσκα, «δεν θέλω να πάθεις κάτι» της λέει.

Ο φόβος ενσωματώθηκε, λοιπόν, στον τρόπο ζωής μας. Μάθαμε να μετράμε το ρίσκο της κάθε ενέργειας, να αποφεύγουμε τον κόσμο στον δρόμο και να θεωρούμε τη συνεύρεση ως αναγκαίο κακό. SMS για να βγεις από το σπίτι, αποστάσεις στα πεζοδρόμια και μπλόκα παντού. Αλλά και ένα αίσθημα ανασφάλειας στο ταμείο του super market ή πίνοντας έναν καφέ στα όρθια. Στο μπαλκόνι μια γειτόνισσα ψεκάζει ακόμα τις πατάτες, μια-μια με αντισηπτικό προτού τις μαγειρέψει.

Κατά την ταπεινή μου άποψη, αυτή η κοινωνική διαμόρφωση του φόβου ήταν αναγκαία, αναπόφευκτη και τελικά πολιτικά αναγκαία. Κάποιοι ακόμα διαφωνούν.

Θα φτάσει όμως και η στιγμή, μετά την κρίση, που θα πρέπει να αναμετρηθούμε με τους φόβους που δημιουργήσαμε και να μην τους επιτρέψουμε να επιζήσουν ως φοβίες και υποχονδριακές αγωνίες. Το να καταπολεμήσουμε τα κατάλοιπα αυτού του φόβου θα είναι σημαντικό τόσο για την ψυχολογία μας όσο και για την οικονομία.

Εδώ όμως τα πράγματα δεν θα είναι πανεύκολα. Ο τρόπος που ο φόβος διαχέεται στις κοινωνίες είναι εντελώς απρόβλεπτος, βασισμένος στα συναισθήματα και υπάγεται στους κανόνες της πολιτικής και της ιδεολογίας. Ο Dan Gardner γράφει στο βιβλίο του «Risk» ότι θεωρούμε το ρίσκο ως μια μετρήσιμη έννοια ενώ στην ουσία αποτελεί ένα εντελώς υποκειμενικό ζήτημα. Ο Ιαβέρης, υπέρμαχος της ασφάλειας των δρόμων, θα σας έλεγε ότι ασχολείστε με τον κορωνοϊό όταν τα τελευταία χρόνια έχει ξεκληριστεί μια κωμόπολη στα οδικά ατυχήματα. Πραγματικά, η αίσθηση του οδηγού είναι αδικαιολόγητα ασφαλής όταν κάθεται πίσω από το τιμόνι του αυτοκινήτου ή καβαλά μια μηχανή. Αντιστρόφως, λέει ο Gardner, στις ΗΠΑ ο φόβος της τρομοκρατίας επηρεάζει κάθε έκφανση της ζωής χωρίς να τεκμηριώνεται πρακτικά, αποτέλεσμα των γεγονότων της 11/9 που στοίχειωσε την Αμερική. Ο ιός μπορεί να νικηθεί, αλλά ο φόβος όχι όσο επιβιώνει στο μυαλό μας.

Προφανώς σε μεγάλο βαθμό θα ξεχάσουμε την απολύμανση των αγορών μας από το σούπερ μάρκετ, τις ινδιάνικες χειραψίες, την ιχνηλάτηση όσων φίλων συναντάμε («πού πήγες χθες»). Αλλά σε μικρότερο βαθμό θα πρέπει να αντιμετωπίσουμε τα κατάλοιπα της αγωνίας. Να μάθουμε να μη βλέπουμε τον ξένο ως «εισερχόμενο περιστατικό» ή τις παιδικές χαρές ως εστίες μόλυνσης. Και πρέπει να μειωθεί η κατανάλωση ψυχοφαρμάκων που οι ψυχίατροι εκτιμούν ότι έχουν πάει στα ύψη!

Σε αυτό δεν θα μας βοηθήσουν τα ΜΜΕ και η τηλεόραση. Στα επόμενα χρόνια το σενάριο των μεταλλάξεων θα κυριαρχήσει στις δημοσιογραφικές αναφορές. Αναμείνατε ταινίες, σειρές, βιβλία που θα περιέχουν τα σενάρια του μέλλοντος βασισμένα στον Covid του 2020. Η ίδια η ζωή θα μας θυμίζει τον ιό. Γράφονται πολλά άρθρα στον διεθνή τύπο για τη μονιμοποίηση της χρήσης μάσκας στις πτήσεις, τη χρήση αντισηπτικών υγρών σε εστιατόρια, την αναθεώρηση των πρωτοκόλλων υγιεινής στα σχολεία. Όπως σχολιάζει σκωπτικά o Trevor Noah, «μπορείς και εσύ να είσαι ο ασθενής 0 της επόμενης πανδημίας».

Αν ο φόβος είναι κοινωνικά δομημένος, χρειαζόμαστε μια συμβολική επαναφορά στην ισορροπία. Καθησυχασμό (όχι εφησυχασμό). Υπευθυνότητα, όχι φοβίες. Να μην ενοχοποιήσουμε την ανθρώπινη επαφή, τον συνωστισμό και τη συνεύρεση. Το θέατρο, οι συναυλίες, η συνεργασία στον ίδιο χώρο και τα ταξίδια πρέπει να επανέλθουν όταν πλέον οι ειδικοί θα διαπιστώσουν τη λήξη του συναγερμού. Και οι πολιτικοί ηγέτες πρέπει να αφήσουν στο πλάι την πολεμική ρητορική και να εμφυσήσουν το αίσθημα της ασφάλειας. Να πούνε δυνατά «μην ψεκάζετε τις πατάτες, βρε παιδιά».

*Ο Επαμεινώνδας Κορώνης είναι Καθηγητής Ηγεσίας στα Πανεπιστήμια Hult και Westminster του Λονδίνου