Η αξία της σιωπής

Στη μελέτη του παρελθόντος, η απόσταση από τα γεγονότα είναι αναγκαία για να αναζητήσει κανείς τη στοιχειώδη αντικειμενικότητα, να ψηλαφίσει με επάρκεια την ιστορία. Είναι αναγκαία για να κατακτηθεί η δυνατότητα να δει κανείς τα συμβάντα με ψυχραιμία και με την καθαρότητα που απαιτεί η ουσιαστική αξιολόγηση, αυτή που μπορεί να δώσει συμπέρασμα με μια κάποια ασφάλεια. Η ανάγνωση των γεγονότων χρειάζεται το χρόνο και το χώρο της. Από την άλλη, στην καθημερινότητα, και δη στον σημερινό καταιγισμό της πληροφορίας, οι κύκλοι της ανάλυσης και της σύνθεσης γίνονται όλο και πιο σύντομοι, όλο και πιο επιφανειακοί. Η απόσταση από το γεγονός ως την ερμηνεία του είναι κάποτε τόσο μικρή που η ερμηνεία μοιάζει να προηγείται του γεγονότος, να το προβλέπει, να «καραδοκεί στη γωνία». Όσο το άγχος εξ αιτίας της σιωπής κυριαρχεί, τόσο μικραίνει η περίοδος της επώασης, τόσο περιορίζεται το καταστάλαγμα της σκέψης πριν βγει στον αέρα, τόσο βιάζεται η αντίδραση.

Αφορμή γι' αυτή τη σκέψη είναι η ταχύτητα των συμπερασμάτων που εξήχθησαν –και, κυρίως, δημοσιοποιήθηκαν- για δύο από τα κυρίαρχα πολιτικά γεγονότα του τελευταίου διαστήματος: τις εκλογές και τον ανασχηματισμό. Σαν έτοιμες από καιρό στο ιδιότυπο φασόν των «αναλύσεων», οι ερμηνείες γι’ αυτά που έγιναν δεν άργησαν ούτε λεπτό. Ήταν εκεί, λίγο μετά τα γεγονότα, στις πρώτες τηλεοπτικές παρουσιάσεις, στα πρώτα φύλλα της επόμενης μέρας. Αλλά ακόμα και πριν τα γεγονότα, στα ανεκδιήγητα exit polls. Χωρίς πολλά-πολλά, με την ευκολία που επιτρέπει και ενίοτε επιβάλλει η εποχή. Με οδηγό την ανάγκη «να πούμε κάτι» και δευτερεύουσα την πρόθεση να το ζυγίσουμε εντός, να το αφήσουμε να βρει δρόμο στο νου.

Κυρίαρχο στην πολιτική ανάλυση και στην πολιτική τα τελευταία χρόνια, το horror vacui, ο φόβος του κενού –εν προκειμένω της σιωπής ή της μη παρέμβασης- αναγορεύεται σε μείζονα δύναμη στο δημόσιο λόγο. Η ταχύτητα της εποχής δημιουργεί συνθήκη ιδανική για να μιλάς, να διατυπώνεις άποψη, ακόμα και πριν καν τη σχηματίσεις. Για να κλείσεις το κενό, να γεφυρώσεις τη δυσκολία της σιωπής, να στοιχειοθετήσεις μια δημόσια παρουσία. Η συνθήκη της εποχής και το αδηφάγο των μέσων απαιτούν «να έχεις άποψη» και να την εκφράζεις τακτικά, ενίοτε ασταμάτητα, κάποτε άκριτα. Να παράγεις ιδέες και να τις μοιράζεσαι, συχνά με έναν χρονισμό που δεν εξαρτάται από τον ρυθμό ωρίμανσης της σκέψης, αλλά περισσότερο από την ανάγκη κάλυψης του κενού. Πολιτικολογείς, άρα υπάρχεις.

Μα η ανάλυση της πολιτικής, όπως και κάθε ερμηνεία που σέβεται τον εαυτό της, τρέφεται και από τον χρόνο. Πηγάζει από το καταστάλαγμα. Ζητά την απόσταση, τη χρειάζεται. Εκεί, στην απόσταση και στη σιωπή που ακολουθεί το γεγονός δομείται η πραγματική αντίληψη, εκεί γεννιέται η ερμηνεία. Εκεί αντιλαμβάνεσαι τι συνέβη τελικά και το βάζεις σε πλαίσιο, το κατανοείς.

Ανάλογη με την ανάλυση είναι και η πολιτική παρέμβαση. Κι αυτή ζητά τη σιωπή και την απόσταση, όσο την δράση. Προϋποθέτει τον ενδοσκόπηση και τον επαναπρογραμματισμό, την ανατροφοδότηση. Ναι, πράξη είναι η τρέχουσα δραστηριότητα και η παρέμβαση, πράξη ειναι η ερμηνεία της συνθήκης ώστε να γίνει αναγνώσιμη στο κοινό της, στον πολίτη. Μα εξίσου γενναία πολιτική πράξη/παρέμβαση είναι κάποτε η σιωπή. Η ενεργός απόσταση απ'τα πράγματα, η κριτική τους θεώρηση. Υπόθεση δύσκολη, καθώς κοντράρει εξ ορισμού τη φύση της πολιτικής ως επαγγέλματος: τη συχνή συνδιαλλαγή με τον κόσμο, την ανάγκη της δημοσιότητας - κάποτε κακώς εν νοούμενης-, τον εθισμό στον έπαινο που ενίοτε γίνεται συνώνυμος της κολακείας.

Στην ερμηνεία των γεγονότων, στην ανάλυση της πολιτικής, αλλά και, παραδόξως, στην πολιτική πράξη, η σιωπή είναι κάποτε σημαντική, σαν τη δράση. Όπως ακριβώς στο θέατρο, όπου ο καλός ηθοποιός συχνά κρίνεται από τις σιωπές του επί σκηνής, γεμάτες όσο τα λόγια και πιο δύσκολες. Η σιωπή δεν είναι πάντοτε δείγμα αμηχανίας και απουσίας άποψης. Κάποτε είναι μια πράξη θάρρους αντικρυσμένη με ενδοσκόπηση, εσωτερική αναζήτηση και εξωτερική παρατήρηση τέτοια που πρέπει να προηγείται της δράσης. Και καθώς γινόμαστε σοφότεροι από την απόσταση και τη σιωπή, ίσως σήμερα, στις μέρες της ακατάσχετης πολιτικής πολυλογίας και της κινητικότητας που περνιέται για πολιτική πράξη, ίσως έχουμε κάτι να περιμένουμε από όσους μέχρι τώρα σιωπούσαν σκεπτόμενοι αντί να φωνασκούν και να καμώνονται πως πολιτικά υπάρχουν.