Μαρία Ευθυμίου: Η επανάσταση «εσχέτισεν όλους τους Έλληνας»

Η Επανάσταση του 1821 συνέβη στην εποχή του Εθνισμού, του μεγάλου αυτού κινήματος του 19ου αι. κατά το οποίο λαοί που ζούσαν υποτελείς σε αυτοκρατορίες συγκρούσθηκαν με αυτές, σε Ευρώπη και Αμερική, για την ελευθερία και ανεξαρτησία τους. Αυτό συνέβη και στους Έλληνες στο πρώτο τέταρτο του 19ου αιώνα: όντας επί εκατονταετίες υποτελείς στους Οθωμανούς, μπήκαν στον χορό του πολέμου για τη δημιουργία κράτους ελληνικού, κράτους εθνικού.

Σε αυτούς τους μαχόμενους για την ανεξαρτησία και τη διαμόρφωση εθνικού κράτους λαούς το κοινό εθνικό αίσθημα ήταν, εν μέρει, ιστορικά αυτονόητο, αλλά και όχι. Τούτο σχετίζεται με το γεγονός ότι οι αυτοκρατορίες είναι πολυπολιτισμικά, πολυθρησκευτικά και πολυγλωσσικά σχήματα μέσα στα οποία η εθνική καταγωγή των ατόμων αμβλύνεται, εκ των πραγμάτων.

Όταν, λοιπόν, ο Εθνισμός –ως παιδί των επαναστάσεων του 18ου αιώνα, της Αμερικανικής δηλαδή και της Γαλλικής, αλλά και του Φιλελευθερισμού που προέκυψε από αυτές– αναδύθηκε ισχυρός, δάσκαλοι και λόγιοι κινητοποιήθηκαν για την επανόξυνση του εθνικού αισθήματος του Γένους τους και την επαναδόμηση των νημάτων τού συνανήκειν. Με τον τρόπον αυτόν, η ίδια η διαδικασία σύγκρουσης με την αυτοκρατορία στην οποία ζούσαν μετατράπηκε σε εργαστήρι χαλύβδωσης εθνικής συνείδησης. Τούτο αποτυπώνεται, με απλότητα αλλά και οξυδέρκεια, από τον Θ. Κολοκοτρώνη όταν γράφει στα απομνημονεύματά του για τα όσα συνέβησαν στην περίπτωση των Ελλήνων: «Η γαλλική επανάστασις και ο Ναπολέων έκαμε, κατά την γνώμη μου, να ανοίξουν τα μάτια του κόσμου. Πρωτύτερα τα έθνη δεν εγνωρίζοντο… η κοινωνία των ανθρώπων ήτον μικρή, δεν είναι παρά η επανάστασίς μας οπού εσχέτισεν όλους τους ΄Έλληνας».

Οι δάσκαλοι και λόγιοι που, μέσα στα πλαίσια του Εθνισμού του 19ον αιώνα, κινητοποιήθηκαν για την ενίσχυση του εθνικού αισθήματος των συμπατριωτών τους χρειάσθηκε να ανατρέξουν στο παρελθόν και να υπενθυμίσουν την ένδοξη ιστορία του έθνους τους, τα κλέη και τους ηρωισμούς των προγόνων τους. Και τούτο γιατί τα κλέη αυτά  –αληθινά ή και, σε έναν βαθμό πεποιημένα, για κάποιους λαούς και σε κάποιες περιπτώσεις– θα ενίσχυαν, εκτός των άλλων την αυτοπεποίθηση και το φρόνημα στη δύσκολη συγκυρία της θανάσιμης σύγκρουσης που κυοφορούνταν.

Στην ελληνική περίπτωση οι διαδικασίες αυτές γίνονταν σε ευνοϊκό έδαφος όχι μόνον γιατί οι Έλληνες είχαν την τύχη να μπορούν να ανατρέξουν σε εξαιρετικές ιστορίες των αρχαίων τους προγόνων –τους οποίους, μάλιστα, θαύμαζαν «τα πολιτισμένα έθνη της γης»– αλλά διέθεταν πολλές άλλες παραμέτρους από τις οποίες, ήδη από το β΄ μισό του 17ου αιώνα, θα μπορούσαν να αντλήσουν δύναμη, πείσμα και αυτοπεποίθηση: το πιο ευρύ και επιτυχημένο δίκτυο σχολείων στη Βαλκανική και την Ανατολική Μεσόγειο, τους περισσότερους και πιο επιτυχημένους εμπόρους στη στεριά και στη θάλασσα, πολυάριθμες κοινότητες στην Κεντρική, Δυτική Ευρώπη και στη Ρωσία, καθώς και έναν αξιοπρόσεκτο αριθμό υψηλού επιπέδου δασκάλων και λογίων, σε ανοικτή επαφή με «την πολιτισμένη Δύση».

Όλοι αυτοί, δάσκαλοι και λόγιοι, έμποροι και ναυτικοί έκαναν, στον 18ο και 19ον αιώνα, καλή δουλειά: το 1821, οι Έλληνες ρίχτηκαν με αυτοπεποίθηση στην περιπέτεια του Πολέμου της Ανεξαρτησίας τους. Και, παρόλες τις εσωτερικές αντιπαλότητες και εντάσεις, μέσα από την ίδια την πορεία της Επανάστασής τους, μέσα από τις Εθνοσυνελεύσεις τους –ακόμα και μέσα από το καμίνι του εμφυλίου πολέμου τους– χαλύβδωσαν βήμα το βήμα το αίσθημα τού συνανήκειν ξεπερνώντας, σταδιακά και επώδυνα, κοντόθωρους τοπικισμούς και ατομικές αναγωγές. Μέσα από μια μακρόσυρτη διαδικασία που «εσχέτισεν όλους τους Έλληνας».

*Η Μαρία Ευθυμίου είναι Καθηγήτρια Ιστορίας στο ΕΚΠΑ