Σωτήρης Ριζάς: Οι διεθνείς διαστάσεις της Επανάστασης

Η ελληνική Επανάσταση είναι συνυφασμένη με τη γεωπολιτική της εποχής, το ευρωπαϊκό σύστημα που σχηματίστηκε με το συνέδριο της Βιέννης το 1815, μετά την ήττα της Γαλλικής Επανάστασης και του Ναπολέοντα. Η καταδίκη της ελληνικής Επανάστασης από τις μεγάλες δυνάμεις το 1821 οφείλεται στο αντιδραστικό πνεύμα που επικρατούσε τότε. Η Αυστρία του Metternich συνιστούσε υπερσυντηρητική δύναμη, λόγω της οικονομικής της κάμψης και της υπερεπέκτασής της στα δυτικά Βαλκάνια, τα γερμανικά και τα ιταλικά κράτη. Στο πλαίσιο όμως φιλελεύθερων προδιαθέσεων και στρατηγικής και οικονομικής αντίληψης, η Βρετανία εξέφραζε ήδη από το 1820 την επιφύλαξή της σχετικά με τη σκοπιμότητα καταστολής οποιασδήποτε αλλαγής. Επίσης, από το 1824 και μετά, ο τσάρος Αλέξανδρος θα συνειδητοποιούσε ότι αγνοώντας το ελληνικό ζήτημα υπονόμευε τα συμφέροντα της Ρωσικής αυτοκρατορίας στο πλαίσιο του Ανατολικού ζητήματος προς όφελος της Βρετανίας. Εξάλλου, υπεισέρχονταν και αξιακές σταθμίσεις.

Η Ελλάδα προσλαμβανόταν ως η κοιτίδα του κλασικού πολιτισμού για μια Ευρώπη που προσδιόριζε την ταυτότητά της σε αναφορά προς αυτόν. Υπεισερχόταν επίσης η θρησκευτική διάσταση, η εξουσία των μουσουλμάνων θεωρείτο τότε συνώνυμη με τη βαρβαρότητα. Από τη στιγμή που η επανάσταση στερεώθηκε, ο Φιλελληνισμός εντεινόταν παράλληλα, συχνά σε συνάφεια, με το ενδιαφέρον των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων για τα γεωπολιτικά και τα στρατηγικά ζητήματα που ανέκυπταν. Η Οθωμανική αυτοκρατορία κατείχε ευρωπαϊκά εδάφη αλλά η Πύλη δεν αποτελούσε οργανικό μέρος του ευρωπαϊκού κρατικού συστήματος.

Η Βρετανία υποστήριζε κατά κανόνα το δόγμα της ακεραιότητας της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και έτσι θα έκανε έως το 1914. Ωστόσο, το 1822-23 γινόταν κατανοητό στους Βρετανούς ιθύνοντες ότι η άκαμπτη εμμονή στο δόγμα αυτό θα σήμαινε πλεονέκτημα για τη Ρωσία. Αλλά ήταν προφανές στον Βρετανό υπουργό Εξωτερικών George Canning ότι με την ως είχε ισορροπία δυνάμεων, δεν ήταν δυνατό να εκπληρωθούν πλήρως και μονομερώς οι στόχοι καμιάς μεγάλης δύναμης. Η Βρετανία ήταν παγκόσμια ναυτική δύναμη και η Ρωσία η σημαντικότερη ευρωπαϊκή χερσαία δύναμη.

Η Γαλλία ήταν η λιγότερο ισχυρή από τις τρεις δυνάμεις που επενέβησαν στο Ναυαρίνο αλλά διέθετε παράδοση στην περιοχή και επεδίωκε την εξισορρόπηση της βρετανικής και της ρωσικής παρουσίας. Η ισορροπία δυνάμεων επέβαλλε να είναι το νέο κράτος ένα «bufferstate», ένα ενδιάμεσο κράτος που θα απέτρεπε την επικράτηση των συμφερόντων οποιασδήποτε από τις δυνάμεις. Αυτό αντικατοπτριζόταν στην εκλογή του Καποδίστρια ως κυβερνήτη και στην ανάθεση της αρχηγίας του στρατού και του ναυτικού σε δύο Βρετανούς φιλέλληνες, τον Church και τον Cochran αντίστοιχα.

Η Βρετανία διαδραμάτισε βαρύνοντα ρόλο στις εξελίξεις για την επίλυση του ελληνικού ζητήματος, αλλά ο ρόλος της Ρωσίας ήταν σημαντικός για την προετοιμασία της επανάστασης, έστω με λανθάνοντα τρόπο. Ο Καποδίστριας αμφέβαλλε για τη δυνατότητα εξέγερσης και ο τσάρος αποδοκίμασε τους Έλληνες το 1821. Πλην, όμως, η Φιλική Εταιρεία έδρασε σε μεγάλη έκταση στη Ρωσία. Χωρίς τη ρωσική ανοχή η ανάπτυξή της θα ήταν αδύνατη.

Η ναυμαχία του Ναυαρίνου σήμανε μια σχέση εξάρτησης του ελληνικού κράτους από τις μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις. Ο συσχετισμός δυνάμεων όμως δεν επέτρεπε την επίτευξη της ανεξαρτησίας με αποκλειστικά ελληνικές προσπάθειες. Ο ρόλος του ελληνικού κράτους θα ήταν περιφερειακός, καθώς επρόκειτο για μικρό κράτος, χωρίς πόρους, στο νότιο άκρο της Βαλκανικής. Η εξάρτηση όμως ήταν συναρτημένη σε μεγάλο βαθμό και από την ικανότητα των ίδιων των Ελλήνων να διευθύνουν τις υποθέσεις τους και να επιτύχουν την ανάπτυξή τους. Αυτά τα στοιχεία δεν ήταν πάντοτε ισχυρά.

*Ο Σωτήρης Ριζάς είναι διευθυντής Ερευνών του Κέντρου Έρευνας Ιστορίας Νεώτερου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών