O εμβολιασμός ως δικαίωμα και ως υποχρέωση

Τίποτα μετά από αυτή την πανδημία δεν θα είναι ίδιο. Και δεν θα πρέπει να επιτρέψουμε να είναι το ίδιο. Η κρίση αυτή ανέδειξε τα πεπερασμένα όρια των Εθνικών Συστημάτων Υγείας και έθεσε υπό νέο πρίσμα τα όρια της ελευθερίας του ατόμου έναντι του συνόλου.

Η πλειοψηφία των εθνικών κυβερνήσεων, προκειμένου να προστατέψουν τη δημόσια υγεία και να σπάσουν την αλυσίδα μετάδοσης του ιού, έλαβαν μέτρα ολικής ή μερικής απαγόρευσης της κυκλοφορίας και περιορισμού των ελευθεριών των πολιτών. Τα δικαστήρια σε διεθνή κλίμακα έκριναν την πλειοψηφία των περιοριστικών μέτρων αναγκαία και πρόσφορα για την προστασία της δημοσίας υγείας, σύμφωνα με την αρχή της αναλογικότητας.

Στα νοσοκομεία όλης της επικράτειας, αλλά κυρίως της Αττικής, αυτή τη στιγμή υπάρχουν διασωληνωμένοι συμπολίτες μας με φορητούς αναπνευστήρες σε απλές κλινικές Covid-19 περιμένοντας να μπουν σε μονάδα εντατικής.

Οι γιατροί και το υγειονομικό προσωπικό ζουν και εργάζονται σε κατάσταση πολέμου έναν ολόκληρο χρόνο τώρα. Όλοι δίνουν τον καλύτερο εαυτό τους. Λαμβάνονται ταχύτατα αποφάσεις που κάτω από άλλες συνθήκες θα έκαναν μήνες ή χρόνια να παρθούν. Δεν είναι σκηνή από κινηματογραφική ταινία. Εκεί βρισκόμαστε.

Στο αντικαρκινικό νοσοκομείο Μεταξά στον Πειραιά εντοπίστηκαν θετικοί στον κορωνοϊό 24 υγειονομικοί και 20 νοσηλευόμενοι ασθενείς. Δεν είναι η πρώτη φορά που η άρνηση κάποιων υγειονομικών να εμβολιαστούν θέτει σε κίνδυνο τους ασθενείς με τους οποίους έρχονται σε επαφή.

Σ’ αυτή τη φάση της πανδημίας, όπου εκτελείται ένα τιτάνιο έργο εθνικού εμβολιασμού, στην Ελλάδα μόνο ένας στους δύο νοσηλευτές (51%) και το 77% των γιατρών στα νοσοκομεία έχουν εμβολιαστεί. Δικαιούται κάποιος γιατρός ή νοσηλευτής να αρνείται να εμβολιασθεί; Μπορεί να καταστεί υποχρεωτικός και -συνταγματικά ανεκτός- ο εμβολιασμός για ομάδες πληθυσμού και υπό ποιες προϋποθέσεις;

Ο εμβολιασμός συνιστά ιατρική πράξη που προξενεί πιθανόν και παρενέργειες. Εντούτοις αποτελεί το πλέον αποδοτικό μέτρο δημόσιας υγείας που αναπτύχθηκε τον 20ό αιώνα για την πρωτογενή πρόληψη των μεταδοτικών ασθενειών.

Η Υγεία ως πεδίο δημόσιας πολιτικής ανήκει αποκλειστικά στην εθνική σφαίρα αρμοδιοτήτων και δεν μπορεί να υπαγορευθεί από διεθνή ή ευρωπαϊκά όργανα. Η ασφάλεια του τομέα της δημόσιας υγείας υπάγεται (ακόμα) στις συντρέχουσες αρμοδιότητες της Ε.Ε.

Επί της αρχής ο υποχρεωτικός εμβολιασμός προσκρούει στον πυρήνα του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης, της σωματικής ακεραιότητας, της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας και της αξιοπρέπειας κάθε ατόμου¹. Ο χαρακτηρισμός του ως ιατρική πράξη προϋποθέτει για την εφαρμογή της την πληροφορημένη συναίνεση του ατόμου, σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ).

Στην Ελλάδα κατ’ αρχήν ο εμβολιασμός δεν είναι υποχρεωτικός. Στην πρόσφατη απόφαση του 2387/2020 , το Δ’ Τμήμα του ΣτΕ αποφάνθηκε επί της υποχρεωτικότητας του εμβολιασμού νηπίων και παιδιών. Απέρριψε την αίτηση γονέων παιδιού για την ακύρωση της απόφασης διαγραφής του ανεμβολίαστου νηπίου τους, η οποία ελήφθη με την αιτιολογία ότι οι γονείς δεν συμμορφώθηκαν στις επανειλημμένες υποδείξεις της παιδιάτρου των παιδικών σταθμών και δεν προτίθενται να ξεκινήσουν το πρόγραμμα των εμβολιασμών.

Το Δικαστήριο χαρακτήρισε δεσμία αρμοδιότητα της Διοίκησης, εν προκειμένω του Δημοτικού Συμβουλίου, να διακόψει τη φιλοξενία μη εμβολιασμένων παιδιών. Με τη σκέψη αυτή ανήγαγε τον υποχρεωτικό εμβολιασμό σε κρίσιμη προϋπόθεση που πρέπει να πληρείται προκειμένου τα παιδιά να εγγραφούν σε δημοτικούς βρεφικούς και βρεφονηπιακού σταθμούς.

Μεταξύ άλλων, η απόφαση αναφέρει ότι α) «αντίκειται στην αρχή της ισότητας η αξίωση προσώπου να μην εμβολιαστεί, επικαλούμενο ότι δεν διατρέχει ατομικό κίνδυνο, εφόσον διαβιώνει σε ασφαλές περιβάλλον οφειλόμενο στο γεγονός ότι τα άλλα πρόσωπα του περιβάλλοντός του έχουν εμβολιαστεί» κι ότι β) «η Πολιτεία οφείλει, μεταξύ άλλων να λαμβάνει τα απαραίτητα μέτρα για την πρόληψη της διάδοσης και την καταπολέμηση μεταδοτικών ασθενειών, οι οποίες συνιστούν σοβαρό κίνδυνο για τη δημόσια υγεία» και ότι συνεπώς «το μέτρο του εμβολιασμού, καθ’ εαυτό, συνιστά σοβαρή μεν παρέμβαση στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας και στην ιδιωτική ζωή του ατόμου και δη στη σωματική και ψυχική ακεραιότητα αυτού, πλην όμως συνταγματικώς ανεκτή, υπό τις ακόλουθες προϋποθέσεις: α) ότι προβλέπεται από ειδική νομοθεσία, υιοθετούσα πλήρως τα έγκυρα και τεκμηριωμένα επιστημονικά, ιατρικά και επιδημιολογικά πορίσματα στον αντίστοιχο τομέα και β) ότι παρέχεται δυνατότητα εξαίρεσης από τον εμβολιασμό σε ειδικές ατομικές περιπτώσεις, για τις οποίες αυτός αντενδείκνυται»

Υπάρχει στην Ελλάδα ειδική νομοθεσία για τον υποχρεωτικό εμβολιασμό σε ενήλικες; Ναι. Ο νομοθέτης έχει προβλέπει τον υποχρεωτικό χαρακτήρα του εμβολιασμού σε δύο νόμους:

α) Στον νόμο 4682/20 περιλαμβάνεται «η υποχρεωτική υποβολή σε εμβολιασμό προσώπων, για τα οποία υπάρχουν εύλογες υπόνοιες ότι μπορεί να μεταδώσουν άμεσα ή έμμεσα τη νόσο, καθώς και η υποβολή σε εμβολιασμό προσώπων που προέρχονται από περιοχές όπου έχει παρατηρηθεί μεγάλη διάδοση της νόσου» και

β) Στον νόμο 4675/2020, (άρθρο 4) προβλέπεται ότι: «κατ’ εξαίρεση, σε περιπτώσεις εμφάνισης κινδύνου διάδοσης μεταδοτικού νοσήματος, που ενδέχεται να έχει σοβαρές επιπτώσεις στη δημόσια υγεία, μπορεί να επιβάλλεται, με απόφαση του Υπουργού Υγείας, υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού. Η υποχρεωτικότητα αποφασίζεται ως έκτακτο και προσωρινό μέτρο προστασίας της δημόσιας υγείας για συγκεκριμένη ομάδα του πληθυσμού».

Από τις διατάξεις συνάγεται ότι ο εμβολιασμός δεν είναι κατ' αρχήν υποχρεωτικός, αλλά αποτελεί -υπό προϋποθέσεις- υποχρέωση του Κράτους, εν μέσω πανδημίας, η επιβολή του στα πλαίσια της πρόληψης, προστασίας και βελτίωσης της υγείας του πληθυσμού.

Το δικαίωμα της συναίνεσης του ατόμου για κάθε ιατρική πράξη εν μέσω πανδημίας συγκρούεται με την ηθική και νομική υποχρέωση της Πολιτείας για την προστασία της δημόσιας υγείας και το δικαίωμα στην υγεία των άλλων. Τα παράγωγα βιοηθικά και νομικά ζητήματα του εμβολιασμού επανέρχονται και αναζητούν συνταγματική στάθμιση.

Το ΣτΕ δεν έχει κρίνει ευθέως μέχρι στιγμής κατά πόσο είναι συνταγματικά παραδεκτός ο υποχρεωτικός εμβολιασμός σε ειδική ομάδα ενηλίκων ή επαγγελματιών π.χ. στο υγειονομικό προσωπικό. Μόνο έμμεσα μπορούμε ακόμα να αντλήσουμε συμπεράσματα καθώς οι νόμοι που το προβλέπουν δεν έχουν ακόμα εφαρμοσθεί από την Πολιτεία και δεν έχουν προσβληθεί για να καταλήξουν στον δικαστήριο.

Για τον υποχρεωτικό χαρακτήρα του εμβολιασμού αναμένεται σχετική απόφαση και από την Ολομέλεια του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) στην υπόθεση Vavřička κατά Τσεχίας. Σύμφωνα με τη μέχρι τώρα νομολογία και υπό το βάρος της παγκόσμιας πανδημίας, πιθανολογείται ότι θα κρίνει τον υποχρεωτικό εμβολιασμό σύμφωνο με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) και αναγκαίο σε μια δημοκρατική κοινωνία για λόγους προστασίας της δημόσιας υγείας.²

Αν όντως υπάρχει ιατρικώς αποδεδειγμένη συνάφεια μεταξύ της μετάδοσης του ιού σε ασθενείς εντός των νοσοκομείων και των κλινικών και της άρνησης κάποιων υγειονομικών να εμβολιαστούν (κάτι που, όπως φαίνεται, προκύπτει από τα επιστημονικά δεδομένα), είναι τέτοια η φύση και η έξαρση του φαινομένου της πανδημίας που συνταγματικά δικαιολογεί την υποχώρηση του ατομικού δικαιώματος ενός υγειονομικού στην σωματική ακεραιότητα και στην αυτοδιάθεση έναντι του δικαιώματος της υγείας των άλλων, των ασθενών και ακόμα περισσότερο ειδικά πιο ευάλωτων ομάδων πληθυσμού, π.χ. των ανασοκατασταλμένων.

Εξάλλου η φύση του επαγγέλματος που έχουν επιλέξει γιατροί, νοσηλευτές και οι υπόλοιποι υγειονομικοί είναι εγγυητική της ασφάλειας της ζωής και της υγείας των ασθενών (άρθρο 15 Ποινικού Κώδικα).

Σε ένα κράτος δικαίου, σε καταστάσεις εξαίρεσης όπως είναι μια θανατηφόρα πανδημία παγκόσμιας εμβέλειας, τα δικαιώματα δύνανται μερικώς να κάμπτονται υπέρ της προστασίας της ζωής. Οφείλουν όμως να επανέρχονται σε πλήρη έκταση και εφαρμογή, όταν οι έκτακτες συνθήκες υποχωρούν.

Το ακορντεόν το κρατάει η οργανωμένη Πολιτεία.

¹ Α. ΒΛΑΧΟΓΙΑΝΝΗΣ  «Υποχρεωτικός εμβολιασμός και COVID-19: H προστασία της δημόσιας υγείας ως λόγος περιορισμού θεμελιωδών δικαιωμάτων εν μέσω πανδημίας», σελ. 7, www.constitutionalism.gr

² Α. ΒΛΑΧΟΓΙΑΝΝΗΣ, «Υποχρεωτικός εμβολιασμός και COVID-19: H προστασία της δημόσιας υγείας ως λόγος περιορισμού θεμελιωδών δικαιωμάτων εν μέσω πανδημίας», σελ. 22