Ιταλία homo videns: πολιτικοί / πολιτικές που επέλεξαν τηλεθεατές

Η ιταλική τηλεόραση, παρά τη ραγδαία επέκταση των ηλεκτρονικών μέσων, παραμένει ο ισχυρότερος παράγοντας προπαγάνδας, οικοδόμησης συναίνεσης και κατασκευής σωτήρων.

Aπό το 1992, η Ιταλία άλλαξε 18 κυβερνήσεις και 11 πρωθυπουργούς: ανέδειξε ηγέτες, τους ανέβασε στα oυράνια κι έπειτα τους έριξε στα Τάρταρα σε σύντομο χρονικό διάστημα, μέσα σ’ ένα στρόβιλο από κατάρες. Δεν υπάρχει πλέον κανένα κόμμα από εκείνα που συμμετείχαν στις εκλογές του 1992 -με εξαίρεση τη Λέγκα, η οποίο ονομαζόταν τότε Λέγκα του Βορρά. Σε κάθε εκλογές, άλλαζαν και τα ακρωνύμια των κομμάτων.

Γιατί ενώ άλλες χώρες κυβερνώνται από συγκεκριμένα, «ιστορικά» κόμματα-π.χ. τους Εργατικούς ή τους Συντηρητικούς στη Βρετανία, τους Σοσιαλδημοκράτες ή τους Χριστιανοδημοκράτες στη Γερμανία- στην Ιταλία επικρατεί χάος ξανά και ξανά; Ο Giacomo Pierini γράφει στη Voce di New York ότι οι Ιταλοί δεν πιστεύουν ότι η χώρα τους μπορεί να μεταρρυθμιστεί και γι’ αυτό στοιχηματίζουν, κάθε φορά σε κάποιον σωτήρα: στον Σίλβιο Μπερλουσκόνι το 1994, το 1998 και 2008, τον Ρομάνο Μπρόντι το 1996 και 2006, στον Mατέο Ρέντζι το 2013, στον Μπέπε Γκρίλο και στο Κίνημα των 5 αστέρων το 2018. Φαίνεται πως οι Ιταλοί έχουν αλλάξει από την εποχή της «partitocrazia» όταν στήριζαν με αφοσίωση ένα πολιτικό κόμμα: το ΚΚ, τους Σοσιαλιστές ή τους Χριστιανοδημοκράτες. 

Το τέλος των ιδεολογιών με την κατάρρευση του κομμουνισμού και, κατά συνέπεια, το τέλος του συστηματικού αντικομμουνισμού συνέπεσαν με την ολοένα αυξανόμενη δύναμη της τηλεόρασης, της «θεαματικοποίησης». Και παρότι στη δεκαετία του 1980 οι Ιταλοί είχαν φρικιάσει με την εκλογή στην αμερικανική προεδρία του Ρόναλντ Ρέιγκαν, ενός ηθοποιού β’ διαλογής, στη συνέχεια στήριξαν έναν άνθρωπο του θεάματος και μάλιστα της τηλεόρασης β’ διαλογής: τον Σίλβιο Μπερλουσκόνι. Aπό το 1994, οι πολιτικοί που κυβέρνησαν στην Ιταλία είχαν πρώτα προβληθεί στην τηλεόραση: ο Σίλβιο Μπερλουσκόνι, «Sua Emittenza» όπως τον αποκαλούσαν (λογοπαίγνιο με τη λέξη Eminenza=εξοχότης και Emissione=εκπομπή) έγινε δημοφιλής από την ιδιωτική τηλεόραση και από τις νίκες της ποδοσφαιρικής ομάδας Mίλαν. Ο Mατέο Ρέντζι, ως δήμαρχος της Φλωρεντίας, άρχισε να μετακινείται μεταξύ Φλωρεντίας και Ρώμης ως επισκέπτης πλήθους τηλεοπτικών εκπομπών -είχε χαρακτηριστική φωτογένεια-ενώ ο Μπέπε Γκρίλο ήταν δημοφιλής κωμικός που αξιοποίησε την εικόνα του για να ξεκινήσει το Κίνημα των 5 Αστέρων. Μόνο ο Ρομάνο Πρόντι έμεινε προσκολλημένος στη «δημοκρατικο-σοσιαλ-καθολική» πολιτική κουλτούρα. 

Ο πολιτικός επιστήμονας Giovanni Sartori (το βιβλίο του οποίου «Η δημοκρατία σε 30 μαθήματα» κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Μελάνι) επινόησε τον όρο «homo videns», άνθρωπος θεατής - όχι μόνο για να τονίσει τη γνωστή πραγματικότητα της εικόνας που κυριαρχεί και υπερισχύει της λέξης, αλλά και για μια ιταλική ιδιαιτερότητα. Η ιταλική τηλεόραση, παρά τη ραγδαία επέκταση των ηλεκτρονικών μέσων, παραμένει ο ισχυρότερος παράγοντας προπαγάνδας, οικοδόμησης συναίνεσης και κατασκευής σωτήρων.

Η Rai 1 και το Canale 5 παρακολουθεί το 33% του κοινού. Από το 2008 η μείωση των τηλεθεατών είναι πολύ μικρότερη από εκείνη στις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες: για παράδειγμα, η Rai 1 είχε κοινό 22, 8 εκατομμύρια το 2008 και 17,3 εκατομμύρια το 2017. Η άλλη διαφορά από τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες, και ιδιαίτερα από τις ΗΠΑ, είναι ότι στην Ιταλία δεν υπάρχουν σαφώς δεξιά και αριστερά κανάλια, όπως συμβαίνει με το Fox News και το MSNBC τα οποία μιλούν με έντονη γλώσσα χαράζοντας σαφείς γραμμές μεταξύ δεξιάς και αριστεράς. Στην Ιταλία, το καθαρά ψυχαγωγικό περιεχόμενο προωθεί τις πολιτικές τάσεις: το δίκτυο Mediaset προσέφερε εξαιρετικά ελαφρά ψυχαγωγία χωρίς εκπαιδευτική ή πολιτική αξία μέχρι το 1990, αλλά, στη συνέχεια, οι θεατές του είχαν περισσότερες πιθανότητες να στηρίξουν τα λαϊκιστικά κόμματα.

Σύμφωνα με δημοσίευμα της Αmerican Economic Association, υπάρχει έντονη ομοιότητα μεταξύ της ιταλικής και της αμερικανικής ψυχαγωγικής τηλεόρασης η οποία έφερε παρόμοια αποτελέσματα: ο Ντόναλντ Τραμπ, προτού γίνει πρόεδρος, ήταν σταρ των reality. Aντιστοίχως, ο Μπερλουσκόνι με το Mediaset δεν έδειχνε ότι χρησιμοποιούσε το δίκτυο ως εργαλείο προπαγάνδας για πολιτικό κέρδος: όλες οι εκπομπές ήταν ρηχές, χωρίς εκπαιδευτική αξία, αλλά η επιρροή του στις πολιτικές συμπάθειες των θεατών δεν άργησε να φανερωθεί. Το κοινό του Mediaset ψήφισε την Forza Italia και τα αποτελέσματα ήταν διαρκή, με τις επιπτώσεις να φαίνονται σε πέντε εκλογές επί 25 χρόνια. Ο αντίκτυπος ήταν ιδιαίτερα μεγάλος για μικρά παιδιά και ηλικιωμένους -τις δύο ομάδες που βλέπουν περισσότερο τηλεόραση- αν και για διαφορετικούς λόγους. Σήμερα το Mediaset έχει παρακμάσει -7 εκατομμύρια θεατές στην prime time τον Δεκέμβριο του 2020 και μόνο 1,3 εκατομμύριο τις υπόλοιπες ώρες- αλλά το στιλ του έχει επηρεάσει όλα τα τηλεοπτικά κανάλια.

Από το 2013, καθώς η υποστήριξη για την κεντροδεξιά Forza Italia εξασθενούσε, οι τηλεθεατές μεταφέρθηκαν στο πιο αριστερό κίνημα του Μπέπε Γκρίλο. Αλλά, η τηλεόραση δεν συγκροτεί ιδεολογίες, συγκροτεί γούστο, τρόπο ζωής: τα δύο κινήματα μοιράζονταν μια λαϊκιστική, ανυπόστατη ρητορική, καθώς και την απογοήτευση με την επίσημη πολιτική. Οι γλωσσικοί κώδικες που διέδωσε η ιταλική τηλεόραση έκαναν τους Iταλούς πολύ πιο ευαίσθητους στα λαϊκιστικά κόμματα επειδή χρησιμοποιούσαν πολύ απλή γλώσσα και εξίσου απλά συνθήματα.

Η Ιταλία μοιάζει να έχει προηγηθεί κατά 20 χρόνια στην ανάδειξη τηλεοπτικών προσώπων και ταυτοχρόνως μοιάζει να έχει καθηλωθεί στην εποχή της τηλεόρασης όταν τα κέντρα προπαγάνδας έχουν μετατοπιστεί στα social media.

*Ο Σταύρος Παπαδήμας γεννήθηκε στην Κηφισιά το 1976. Σπούδασε ΜΜΕ και Επικοινωνία στην Πάντοβα και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στην Μπολόνια.