Η μεγάλη ευκαιρία (και ένα μικρό εγχειρίδιο εμπλοκής)

[Διαβάστε το πρώτο μέρος εδώ και το δεύτερο μέρος εδώ]

Υπό τις παρούσες επιδημιολογικές, οικονομικές και γεωπολιτικές συνθήκες, τόσο στην περιοχή μας όσο και παγκοσμίως, έχουμε πολλούς λόγους να νιώθουμε και κόπωση και απαισιοδοξία. Η Ελλάδα πέρασε δέκα εφιαλτικά χρόνια, και πάνω που κατάφερε να ξανασταθεί στα πόδια της, ήρθε η πανδημία και την έριξε πάλι σε καθεστώς κρίσης, όπως άλλωστε και πολλές άλλες χώρες.

Ωστόσο, υπάρχουν σοβαροί λόγοι για να είμαστε αισιόδοξοι. Οι διεθνείς συνθήκες –οι τεκτονικοί μετασχηματισμοί που τώρα πραγματοποιούνται– δημιουργούν μια μεγάλη ευκαιρία για την Ελλάδα να επαναπροσδιορίσει τον ρόλο της ως μια εξωστρεφής, ανοιχτή κοινωνία, ως μια ανταγωνιστική οικονομία, και ως ένας πόλος έλξης ανθρώπινου δυναμικού, καινοτομίας και επενδύσεων. Αυτό το ακούμε τόσα χρόνια τώρα –συνήθως σε συνεντεύξεις Τύπου στη ΔΕΘ– ώστε να έχει καταντήσει ένα κλισέ κενό νοήματος. Θα ήταν όμως λάθος, τώρα που όντως υπάρχει αυτή η ευκαιρία, να την αφήσουμε ανεκμετάλλευτη.

Η πανδημία και ειδικά ο εγκλεισμός στα παραδοσιακά κέντρα οικονομικής και πνευματικής δραστηριότητας οδήγησε σε μiα βίαιη ψηφιοποίηση της εργασίας. Πολλοί εργαζόμενοι συνειδητοποίησαν ότι μπορούν να είναι πιο παραγωγικοί από το σπίτι τους ή από κάπου αλλού, αποφεύγοντας τον εφιάλτη των καθημερινών μετακινήσεων με τρένα, μετρό και λεωφορεία, γλιτώνοντας περιττά έξοδα, διατηρώντας καθημερινή επαφή με την οικογένειά τους, και έχοντας μια αισθητά καλύτερη ποιότητα ζωής. Ταυτόχρονα πολλές επιχειρήσεις αναγκάστηκαν ή βρήκαν ευκαιρία να εισαγάγουν νέα εργαλεία εργασίας από απόσταση. Σύντομα κατάλαβαν ότι έτσι εξοικονομούν σημαντικούς πόρους από περιττά αναλώσιμα και κυρίως από τα ακριβά ενοίκια επαγγελματικής στέγης στα κέντρα μεγαλουπόλεων. 

Η ψηφιοποίηση της εργασίας (και της εκπαίδευσης) είναι εδώ για να μείνει. Μεγάλες εταιρείες έχουν ήδη αποφασίσει να διατηρήσουν ολόκληρο ή ένα σημαντικό κομμάτι του μοντέλου διαδικτυακής εργασίας και μετά το τέλος της πανδημίας. Σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη, πάνω από 700.000 εργαζόμενοι έχουν ήδη εγκαταλείψει το Λονδίνο εξαιτίας της πανδημίας, ενώ πολλά συγκροτήματα γραφείων σταδιακά αδειάζουν και ξενοικιάζονται. Εφόσον λύσει το πρακτικά δύσκολο πρόβλημα της αξιόπιστης παροχής πολύ γρήγορου ίντερνετ σε όλη την επικράτεια, η Ελλάδα έχει το κλίμα, το φυσικό περιβάλλον και την αστική βιοποικιλότητα για να καταστεί πυρήνας άφιξης εργαζομένων απ’ όλον τον κόσμο. Η ουσιαστική όμως ευκαιρία για την Ελλάδα δεν είναι το να μαζέψει μερικούς από τους «ψηφιακούς νομάδες» και να εφαρμόσει και εδώ το μοντέλο του τουρισμού, με τα αστικά Airbnb να γίνονται τα νέα Rooms to Let, και την εποχιακή εστίαση να είναι ο βασικός κερδισμένος. 

Το ζητούμενο δεν είναι να κάνουν λίγοι έχοντες και κατέχοντες μια βραχυπρόθεσμη, βαλκανική αρπαχτή ξεπουλώντας τα ασημικά του σπιτιού (δηλαδή, γη και διαμερίσματα) στους «ξένους». Η δομική ευκαιρία είναι να δημιουργήσουμε με οργανικό τρόπο συνάψεις με τους ανθρώπους αυτούς και με τους οργανισμούς και τις επιχειρήσεις τις οποίες εκπροσωπούν∙ να τους εντάξουμε στην ελληνική κοινωνία και να εκμεταλλευτούμε τις γνώσεις, τις δεξιότητες, τα ταλέντα, την προοπτική τους ώστε να αναδιατάξει η χώρα την ίδια της την οικονομία και κοινωνία. Για να γίνει αυτό θα πρέπει αναγκαστικά να αγκαλιάσουμε την ψηφιοποίηση∙ να τη μάθουμε και να την κάνουμε καλά∙ να εκμεταλλευτούμε την ψηφιοποίηση για να πετύχουμε όσα τόσα χρόνια δεν μπορούσαμε να πετύχουμε λόγω της φυσικής απόστασης από άλλες μητροπόλεις. 

Όλα αυτά είναι πράγματα που μπορούμε, και πρέπει, να τα κάνουμε πρωτίστως στο μικροεπίπεδο του ατόμου, της ομάδας, της επιχείρησης, του οργανισμού. Η Ελλάδα, πέραν της σύγχρονης πολιτιστικής υποδομής της (μουσεία, θέατρα, κινηματογράφοι, βιβλιοπωλεία και εκδόσεις, συναυλίες, σύγχρονη τέχνη) που δεν είναι καθόλου αμελητέα, διαθέτει στην κουλτούρα της ισχυρά συγκριτικά πλεονεκτήματα –δίκτυα κοινωνικής υποστήριξης, άπειρα μικρά και μεγαλύτερα κανάλια επικοινωνίας–, κυρίως ολόκληρες γενιές ανθρώπων με πλούσια ενδιαφέροντα, με πνευματικές ανησυχίες, με δίψα για μάθηση και εμπλοκή, με πίστη στην έννοια της προκοπής, της προόδου, της παιδείας. Όλα αυτά τα θεωρείς δεδομένα μέχρι να βρεθείς σε μια κουλτούρα που πριμοδοτεί το δόγμα, το σκοτάδι, το ψέμα, τη βία. Δεν είναι αυτή η Ελλάδα μετά το 2021.

Η Ελλάδα έχει, επίσης, παράδοση στις θετικές επιστήμες, και στην παραγωγή μηχανικών, μαθηματικών ή επιστημόνων (Science, Technology, Engineering&Mathematics - STEM) που μετά διαπρέπουν τόσο στο εσωτερικό, όσο και διεθνώς. Μπορεί το σχολικό σύστημα να μην κατάφερε ποτέ να ανταποκριθεί στις συγκεκριμένες ανάγκες των μαθητών του, αλλά, ήδη από τη δεκαετία του 1980, σε πολλά μικροαστικά και μεσοαστικά παιδικά δωμάτια υπήρχε εμπλοκή με τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Στα πανεπιστήμια της χώρας, παρά τα άπειρα εμπόδια και τα κολλημένα μυαλά μερικών που ακόμα πολεμούν «το κράτος της Δεξιάς», κάποιοι μοχθούν ακάματα και παράγουν έρευνα και φοιτητές που μπορούν να σταθούν ισάξια στα καλύτερα πανεπιστήμια του εξωτερικού.

Η πολιτική συμπερίληψης που εφαρμόζουν πολλοί διεθνείς επιμορφωτικοί και φιλανθρωπικοί οργανισμοί είναι ατού για την Ελλάδα: ευκαιρίες για συμμετοχή σε εκδηλώσεις, ερευνητικά προγράμματα και ομάδες εργασίας υπάρχουν και μπορούμε να τις κυνηγήσουμε ως ισότιμοι παίκτες.

Ο βασικότερος όμως παράγοντας που τώρα μας δίνει μια μοναδική «εξισωτική» ευκαιρία ως άτομα κυρίως, και έπειτα ως χώρα, είναι η ψηφιοποίηση και όλο αυτό το εκπληκτικό περιεχόμενο που είναι στη διάθεσή μας, αρκεί να ξέρουμε πώς να το βρούμε, και να έχουμε την υπομονή, την επιμονή και τη μεθοδικότητα να το απορροφούμε συστηματικά. 

Από το TED Talks μέχρι το How to Academy και εκατοντάδες άλλους φορείς, κάθε μέρα μπορείς να παρακολουθήσεις δωρεάν ή με συμβολικό αντίτιμο τις καλύτερες ομιλίες, συζητήσεις και βιβλιοπαρουσιάσεις από τα κορυφαία μυαλά του πλανήτη. Τα τελευταία χρόνια ζούμε επίσης τη χρυσή εποχή των ηχητικών αφηγημάτων, των podcasts: από το City Arts & Lectures και το This American Life μέχρι τις εφαρμογές Luminary και Stitcher, η διεθνής παραγωγή βγάζει συνεχώς εκπληκτικές εκπομπές και non-fiction σειρές που σε βυθίζουν στο αντικείμενό τους (ένα τυχαίο παράδειγμα: πρόσφατα άκουσα το The Big One, ένα εκπληκτικό podcast 10 επεισοδίων με θέμα τον επόμενο σεισμό στο ρήγμα του Αγίου Ανδρέα στην Καλιφόρνια, ο οποίος θα γίνει σίγουρα μέσα στις επόμενες δεκαετίες –έχει ήδη «καθυστερήσει» 170 χρόνια– και θα είναι καταστροφικός, ίσως γίνει η μεγαλύτερη είδηση του 21ου αιώνα, και σίγουρα θα αλλάξει πολλά∙ το podcast είναι απαραίτητο όχι μόνο για την κατανόηση του μέλλοντος της Καλιφόρνια, αλλά και για τη δική μας αντισεισμική προστασία στην Ελλάδα). 

Και φυσικά δεν υπάρχει τίποτα καλύτερο από την καθημερινή ή έστω τακτική ανάγνωση καλής δημοσιογραφίας, απ’ όπου κι αν προέρχεται αυτή. Οι ειδήσεις, το περιεχόμενο που καθημερινά καταναλώνουμε, είναι όπως το φαγητό για το σώμα: αυτό που βάζεις μέσα σου, θα καθορίσει και την υγεία σου. 

Η αξία της εμπλοκής δεν βρίσκεται στη μία περίπτωση μιας καλής ομιλίας ή άρθρου, αλλά στην τριβή και τη σταδιακή απόκτηση μιας σφαιρικής αντίληψης για τα θέματα, τα ερωτήματα, τα διλήμματα που βρίσκονται στο επίκεντρο των διεθνών συζητήσεων

Όλα αυτά λειτουργούν σωρευτικά. Η αξία της εμπλοκής δεν βρίσκεται στη μία περίπτωση μιας καλής ομιλίας ή ενός καλού άρθρου, αλλά στη μακροπρόθεσμη τριβή και στη σταδιακή απόκτηση μιας σφαιρικής αντίληψης για τα θέματα, τα ερωτήματα, τα διλήμματα που βρίσκονται στο επίκεντρο των διεθνών συζητήσεων, για τον τρόπο με τον οποίο οι άλλοι συνδιαλέγονται, για τον τρόπο με τον οποίο συμφωνούν ή διαφωνούν, ακόμη και για τη γλώσσα και το λεξιλόγιο που χρησιμοποιούν. Πολλοί άλλωστε μάθαμε αγγλικά ή άλλες γλώσσες όχι στο σχολείο, αλλά μέσα απ’ την τηλεόραση, τις εφημερίδες, τα κόμικς και τα βιβλία.

Εάν μπορούσα να δώσω μια ταπεινή συμβουλή σε ένα νέο παιδί που θέλει να κοιτάξει ψηλά και μακριά, αυτή θα ήταν να αρχίσει να σκέφτεται και να συμπεριφέρεται σαν να έχει ήδη φτάσει εκεί∙ για να γίνεις κάτι πρέπει πρώτα να μάθεις να λειτουργείς σαν να είσαι αυτό το κάτι. Ακούγεται εύκολο (fake it till you make it), επί της ουσίας όμως απαιτεί αρκετή δουλειά: απαιτεί να ξέρεις το πού θες να φτάσεις ή με ποιον θέλεις να εμπλακείς, να το καταλάβεις σε βάθος, δηλαδή να ακούσεις προσεκτικά αυτά που έχει να σου πει∙ να προσαρμόσεις τη συμπεριφορά σου και τη σκέψη σου για να πετύχεις τη σύγκλιση με τον στόχο σου, ώστε, όταν εμφανιστεί η ευκαιρία, να είσαι σίγουρος ότι μπορείς να πετύχεις∙ ταυτόχρονα να αναγκάσεις τους άλλους να σε αντιμετωπίσουν ως αυτό που θέλεις να είσαι και να προβάλλεις. 

Το ίδιο ισχύει για άτομα, για οργανισμούς και για χώρες.