Ανοιχτή κοινωνία, εμπλοκή του πολίτη και κοινωνική αλλαγή

[Η τριλογία της εξωστρέφειας, Μέρος 2ο - Διαβάστε το πρώτo μέρος εδώ]

Εφόσον υποθέσουμε ότι μας ενδιαφέρει ακόμα να «ανήκουμε στη Δύση», εφόσον πιστεύουμε ότι αυτή η έννοια –που δεν είναι μόνο γεωγραφική αλλά και πολιτισμική– έχει ακόμα νόημα, τότε ποιο είναι αυτό;

Tο να ζεις στη Δύση σημαίνει πάνω απ’ όλα το να ζεις ελεύθερος, χωρίς τον φόβο κρατικής (ή παρακρατικής) αυθαιρεσίας, ξέροντας όμως ότι μπορείς να υπολογίζεις στη στήριξη του κράτους όταν τη χρειαστείς, αναλαμβάνοντας τις ευθύνες και το μερίδιο συμμετοχής σου. Σημαίνει ότι το κράτος παρέχει αποτελεσματικά τη φυσική ασφάλεια στους πολίτες –(α) άμυνα και αποτροπή εξωτερικών απειλών, (β) πολιτική προστασία από φυσικές καταστροφές και ακραία καιρικά φαινόμενα, (γ) τήρηση της τάξης, πάταξη ανομίας και οργανωμένου εγκλήματος, (δ) κοινωνικό δίχτυ προστασίας, δημόσια υγεία και ασφάλιση – ώστε αυτοί οι πολίτες να ευδοκιμούν και να ζουν με αξιοπρέπεια ανεξαρτήτως δημογραφικών παραγόντων. Άλλωστε ελευθερία χωρίς ασφάλεια δεν μπορεί να υπάρξει· η αμοιβαία συλλογική ασφάλεια είναι ο πρωταρχικός λόγος για τον οποίο οργανωνόμαστε σε κοινωνίες. 

Σημαίνει, επίσης, το να μη ζεις σε μια κοινωνία κλειστή, σκληρή, πατριαρχική, «ανατολίτικη», με αρτηριοσκληρωτικές οικογενειακές και κοινωνικές δομές και έμφυλους ρόλους που λειτουργούν σαν καλούπι για τη ζωή σου. Σημαίνει το να ζεις σε μια κοινωνία στην οποία θα μπορέσεις να περάσεις τη ζωή σου δουλεύοντας με τον εαυτό σου και τους άλλους για να ανακαλύψεις την αλήθεια. Την προσωπική, ιδιωτική, συναισθηματική σου αλήθεια· αλλά και την αντικειμενική, δημόσια αλήθεια της επιστήμης, της δικαιοσύνης, της δημοσιογραφίας. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι τα κλειστά, αυταρχικά καθεστώτα επιδιώκουν πάντα –είτε μέσω της θρησκείας, είτε της λογοκρισίας– να ελέγχουν τόσο τον ιδιωτικό χώρο, όσο και τον δημόσιο, διαμορφώνοντας την «αλήθεια» που παράγεται στους τρεις αυτούς τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Και είναι αυτές ακριβώς οι δύο έννοιες, οι δύο τόσο αλληλένδετες αξίες, της ελευθερίας και της αλήθειας, που θα μας απασχολήσουν πολύ τον 21ο αιώνα και που ήδη διαβρώνονται.  

Ίσως όλα αυτά να ακούγονται αφελή ή ιδεαλιστικά δεδομένων των σκοτεινών σελίδων της δυτικής και ευρωπαϊκής ιστορίας. Είναι πολλές οι σκοτεινές σελίδες και πολλές φορές η πραγματικότητα στη Δύση δεν συνάδει με την περιγραφή που έδωσα. Όμως, η διαφορά ανάμεσα στην ανοιχτή και την κλειστή κοινωνία δεν είναι ότι η πρώτη είναι αναμάρτητη ή ότι έφτασε στην ουτοπία, αλλά ακριβώς το ότι επιτρέπει και θεσμοθετεί τον αναστοχασμό, την ιστορική έρευνα και την αυτοκριτική – σε αντίθεση, π.χ. με καθεστώτα όπως της Κίνας που απαγορεύει και έχει εξαφανίσει από συγγράμματα και δημόσιο λόγο οποιαδήποτε αναφορά στη Σφαγή της Πλατείας Τιενανμέν. Αρκεί βέβαια η αυτοκριτική να μην καταλήγει σε αυτομαστίγωμα και απαξίωση της ίδιας της δημοκρατίας που την επιτρέπει, όπως είδαμε πρόσφατα να γίνεται και στις ΗΠΑ και σε μικρότερο βαθμό στην Ευρώπη. 

Τι σημαίνει, λοιπόν, το να είσαι μια εξωστρεφής κοινωνία τον 21ο αιώνα; Σημαίνει το να είσαι μια κοινωνία που δεν φοβάται τις συλλογικές αξίες της ουσιαστικής ελευθερίας και της αναζήτησης της αλήθειας. Η εξωστρέφεια –η εμπλοκή με τον κόσμο και το Άλλο– είναι το αίμα που μεταφέρει το οξυγόνο στο μυαλό και την καρδιά μιας κοινωνίας και της επιτρέπει να παραμένει ανοιχτή. Όπως ο απομονωμένος άνθρωπος, που χωρίς επαφές με εξωτερικούς παρατηρητές, δεν έχει τα ερεθίσματα, τον αντίλογο και την προοπτική για να αμφισβητήσει, να εμπλουτίσει και να εξελίξει τη σκέψη του, έτσι και η εσωστρεφής κοινωνία παραμένει στάσιμη, αναπαράγοντας τους ίδιους μύθους για τους άλλους και για τον εαυτό της. Την εξωστρέφεια δεν πρέπει να τη βλέπουμε μόνο ως ανάγκη ή ως μηχανισμό επιβίωσης σ’ αυτόν τον αιώνα της αλληλεξάρτησης, αλλά ως θετική επιλογή: ως αξιακή στάση. Πρέπει να κοιτάμε κατάματα την εξωστρέφεια και τον κοσμοπολιτισμό και να σκεφτόμαστε: «Αυτό είμαι εγώ. Αυτό είμαστε εμείς ως Ελλάδα. Αυτοί θέλουμε να είμαστε μετά το 2021».  

Η σχέση ατόμου-κοινότητας είναι κομβικής σημασίας στην πραγμάτωση της ανοιχτής κοινωνίας και της κοινωνικής προόδου: θεωρεί το άτομο ότι μπορεί, με τις πράξεις του, να επηρεάσει το περιβάλλον του; Ότι έχει ισχύ, βούληση και ευθύνη; Ή πιστεύει ότι είναι ένα εντελώς ανίσχυρο, άβουλο πιόνι, έρμαιο των αποφάσεων άλλων, όπως με διαφορετικούς τρόπους προτάσσει η ακροδεξιά και η ακροαριστερή ρητορική, και όπως έχουν μάθει να πιστεύουν τόσοι νέοι άνθρωποι σε χώρες (π.χ.) της Μέσης Ανατολής και της Λατινικής Αμερικής;   

Από τη στιγμή που δεν μπορούμε, και δεν έχει νόημα, να τα περιμένουμε όλα από το κράτος ή από τους άλλους, πώς μπορούμε να κινητοποιήσουμε το άτομο, τον εαυτό μας, για να γίνει πιο εξωστρεφής; 

Η πολιτική κοινωνιολογία μπορεί να μας δώσει εδώ ενδιαφέρουσες απαντήσεις. Η μελέτη της κοινωνικής και πολιτικής εμπλοκής και συμμετοχής έχει δείξει ότι για να κινητοποιήσεις έναν πολίτη, για να τον κάνεις να ενδιαφερθεί για ένα κοινωνικό ή πολιτικό θέμα, πρέπει καταρχάς να του εξηγήσεις γιατί τον αφορά: πώς επηρεάζει τον ίδιον ή την οικογένειά του ή την τοπική του κοινότητα. Ακόμη κι αν το περιστατικό έχει συμβεί στην άλλη άκρη του κόσμου, ακόμη κι αν οι φυσικές επιπτώσεις για τον μικρόκοσμο του πολίτη είναι μικρές, εάν του μιλήσεις με ενσυναίσθηση, εάν συνδέσεις το θέμα με τις κοινές αξίες που βρίσκονται στον ανθρώπινο πυρήνα, τότε μπορείς να τον κάνεις να νοιαστεί. Και φυσικά το διαδίκτυο μας δίνει νέα εργαλεία οπτικοακουστικής ή ζωντανής επικοινωνίας που βοηθούν την εμπλοκή με τον έξω κόσμο.  

Απαιτείται, όμως, και ένα δεύτερο βήμα. Και αυτό είναι το να δείξεις στον πολίτη απλούς τρόπους με τους οποίους μπορεί να συμμετάσχει ενεργά: απτά βήματα με τα οποία μπορεί να γίνει και αυτός μέρος μιας ευρύτερης κοινωνικής αλλαγής και κυρίως να βελτιώσει την ίδια του τη ζωή. Απαιτείται, δηλαδή, η θετική ενθάρρυνση του πολίτη με κίνητρα και ανταμοιβές ή με μια νοητή γραμμή που να ενώνει την πράξη του με το αποτέλεσμα. Οι πιο επιτυχημένες καμπάνιες δημόσιας επικοινωνίας (π.χ. συγκέντρωση χρημάτων για φιλανθρωπικούς σκοπούς ή εκστρατείες για τη δημόσια υγεία) πείθουν τον πολίτη ότι αν κάνει το Χ, τότε θα υπάρχουν τα Ψ θετικά αποτελέσματα για τον ίδιο και τους άλλους. Οι πιο αποτυχημένες καμπάνιες (όπως αυτή για την κλιματική αλλαγή) απειλούν ή τρομοκρατούν τον πολίτη, του δημιουργούν ενοχές ή τον κάνουν να νιώσει ότι, οτιδήποτε και αν κάνει, δεν θα είναι ποτέ αρκετό.  

Ο παράγοντας που κάνει νέους ανθρώπους να πιστεύουν ότι δεν έχουν μέλλον στη χώρα τους είναι η πεποίθηση ότι τίποτα δεν μπορεί πραγματικά να αλλάξει

Η ίδια λογική –του ωχαδερφισμού, του συγκαταβατικού χαμόγελου, του κυνισμού και της παραίτησης– βρίσκεται στον πυρήνα της απραξίας και της στασιμότητας χωρών σε μόνιμη κρίση, όπως ο Λίβανος. Ο παράγοντας που κάνει νέους ανθρώπους να πιστεύουν ότι δεν έχουν μέλλον στη χώρα τους είναι η πεποίθηση ότι τίποτα δεν μπορεί πραγματικά να αλλάξει: ότι το σύστημα είναι ένα αόρατο βουνό που δεν μετακινείται με τίποτα. Και γι’ αυτό είναι χρήσιμη η γνώση της πολιτικής επιστήμης, της ιστορίας και της κοινωνιολογίας, γιατί μας δείχνουν ότι τα πράγματα αλλάζουν συνεχώς.  

Το ίδιο μάς δείχνει και το πρόσφατο παράδειγμα της μαζικής αφύπνισης γύρω από τη σεξουαλική παρενόχληση κατά των γυναικών: και ο σεξισμός και η ομοφοβία ήταν κάποτε δεδομένα στη χώρα μας, και όλοι ή σχεδόν όλοι τα αποδεχόμασταν σιωπηρά, κάποιοι ίσως και τα εσωτερικεύαμε θεωρώντας ότι είναι φυσιολογικά, νιώθοντας μόνοι εναντίον ενός ολόκληρου κοινωνικού συνόλου ή συστήματος. Μέχρι που εμφανίστηκαν λίγοι γενναίοι άνθρωποι που μίλησαν και αντιστάθηκαν και είπαν «ως εδώ».  

Το ίδιο μπορεί, πρέπει και θα γίνει και με άλλα δεινά που μαστίζουν αυτή τη χώρα: την πολιτική βία, τη διαφθορά, την αδιαφορία, την κακομεταχείριση των ζώων, τη μόλυνση του περιβάλλοντος, την καταστροφή του δημόσιου χώρου, τη φοροδιαφυγή. Όλα αυτά που ιδιωτικά, μέσα μας, θεωρούμε απαράδεκτα, αλλά τα αποδεχόμαστε γιατί φοβόμαστε ή ντρεπόμαστε ή θεωρούμε ότι δεν έχουμε εναλλακτική ή μας κάνουν να νιώθουμε ότι φταίμε εμείς ή ότι είμαστε αφελείς επειδή τα θίγουμε. Η πρόοδος, η θετική αλλαγή, όλα τα κοινωνικά αιτήματα και κινήματα –από την εθνική απελευθέρωση μέχρι το #MeToo– πετυχαίνουν όταν η κοινωνία εκ των έσω αφουγκράζεται, συνδιαλέγεται και εμπνέεται από κινήματα του έξω κόσμου. 

Την επόμενη εβδομάδα, το 3ο και τελευταίο μέρος: Ένα μικρό εγχειρίδιο εξωστρέφειας.