Το τεκμήριο αθωότητας και ο κανιβαλισμός των ΜΜΕ

Στο βιβλίο του για τα ΜΜΕ ο γερμανός κοινωνιολόγος Niklas Luhmann1 γράφει ότι τα μέσα μαζικής ενημέρωσης αρέσκονται στην παρουσίαση παραβιάσεων των κοινωνικών κανόνων, τόσο των δικαιικών όσο και των ηθικών. Με αυτό τον τρόπο διατηρούν ζωντανό το ενδιαφέρον του κοινού γι’ αυτούς. Συχνά οι παραβιάσεις των κανόνων παίρνουν χαρακτήρα σκανδάλου, πράγμα που αυξάνει το ενδιαφέρον του κοινού, ενώ η είδηση βρίσκει μεγαλύτερη απήχηση και αποκλείεται, τουλάχιστον για όσο χρόνο γίνεται αναφορά σ’ αυτήν, η έκφραση κατανόησης και συγγνώμης από τα εμπλεκόμενα μέρη.

Tα ΜΜΕ, και πρωτίστως η τηλεόραση, έχουν τη δυνατότητα με την προβολή των παραβιάσεων των κοινωνικών κανόνων να καλλιεργούν ανησυχία και να δημιουργούν αγανάκτηση. H προσβολή του κανόνα τού δίνει κύρος, τον ξεχωρίζει από τους υπόλοιπους, δείχνει ότι ισχύει. Όπως επισημαίνεται, είναι πολύ ενδιαφέρον ότι αυτό δεν συμβαίνει με νουθεσίες και κηρύγματα, αλλά με τον «αθώο» τρόπο του σχολιασμού και ανάλυσης της είδησης που μπορεί να οδηγήσει κάθε μέσο τηλεθεατή, ακροατή και αναγνώστη να αντιδράσει, να εκφράσει την «αγανάκτησή του».

Tα ΜΜΕ προτιμούν ειδήσεις που εμπεριέχουν ηθικές αξιολογήσεις. H ηθική μετατρέπεται σε ηθικολογία, η δε παρουσίαση και τόνωσή της πραγματοποιείται με τη βοήθεια θεαματικών γεγονότων και σκανδάλων, στα οποία υπάρχουν θύματα, ήρωες και κακοί άνθρωποι.

Tα μέσα μαζικής ενημέρωσης προτιμούν ιδιαίτερα, να παρουσιάζουν ασυνήθιστες παραβιάσεις κοινωνικών κανόνων, δηλαδή εγκλήματα που δεν τελούνται συχνά. Tους δίνουν έμφαση, έκταση, τα ανακυκλώνουν, παρακάμπτοντας συχνά τον σεβασμό της ιδιωτικής σφαίρας, της δυστυχίας, της αιδούς, της προσωπικότητας και πάνω απ’ όλα του τεκμηρίου αθωότητας («κανιβαλισμός των Μέσων»: media cannibalism).

Τραγικό παράδειγμα των συνεπειών αυτής της πρακτικής αποτελεί η αυτοκτονία του Eυστάθιου Kορωνάκη από το Αίγιο, στις 18 Iουνίου 1997, ο οποίος κατηγορείτο για βιασμό της 12χρονης κόρης του, μισή ώρα πριν προβληθεί η περίπτωσή του σε εκπομπή ιδιωτικού τηλεοπτικού σταθμού μεγάλης ακροαματικότητας.

Όπως έγινε αργότερα γνωστό, η κόρη του υποβλήθηκε σε ιατρικές εξετάσεις και διαπιστώθηκε ότι δεν είχε πέσει θύμα βιασμού, αλλά ούτε και σεξουαλικής κακοποίησης. Πριν προλάβει ο Κορωνάκης να υπερασπιστεί τον εαυτό του στο δικαστήριο, η παρουσιάστρια του σταθμού ισχυρίστηκε ότι είχε καταγγελίες σε βάρος του και ότι θα έβγαζε στον «αέρα» την άποψή του, γι’ αυτό είχαν στείλει και κάμερες στο Αίγιο (!). Το κανάλι αποφάσισε να δημοσιοποιήσει το θέμα για να «προστατευθεί» η μικρή.

Προσβάλλουν όμως τα (ιδιωτικά) ΜΜΕ το τεκμήριο αθωότητας, το οποίο περιγράφεται ρητά στο άρθρο 71 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας και κατοχυρώνεται στο άρθρο 6 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και στο άρθρο 48 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ε.Ε.; Όχι, μόνον οι δημόσιες Αρχές μπορούν να παραβιάσουν το τεκμήριο αθωότητας α) όταν παροτρύνουν το κοινό να πιστέψει στην ενοχή προσώπου και β) όταν προβαίνουν σε εκτίμηση των πραγματικών περιστατικών με την οποία προδικάζουν την δικαστική κρίση της υποθέσεως (αρ. 3, 4 & 10[1] της Οδηγίας 2016/343 και 7 Ν. 4596/2019). Ο ιδιώτης δεν μπορεί να προσβάλει το τεκμήριο αθωότητας. Αυτός έχει δικαίωμα στην ελεύθερη έκφραση και επομένως μπορεί να κρίνει τον κατηγορούμενο, να παρουσιάσει στο κοινό κάθε πληροφορία που τον/την αφορά, κάθε γεγονός, οποιαδήποτε πτυχή της ζωής του και της οικογένειάς του με μόνο όριο την εξύβριση και τη δυσφήμηση2 (και ίσως τις δικές του προσωπικές αρχές).

Παρ' όλα αυτά, αφού τα ΜΜΕ δεν δεσμεύονται από το τεκμήριο αθωότητας, δεν υπάρχει κανένας άλλος περιορισμός; Δεν υπάρχουν κανόνες δεοντολογίας του δημοσιογραφικού επαγγέλματος; Βεβαίως και υπάρχουν, και περιλαμβάνονται τόσο στον Παγκόσμιο Χάρτη Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας (αρ. 5, 8)3 όσο και στις Αρχές Δεοντολογίας της ΕΣΗΕΑ4. Συγκεκριμένα, το άρθρο 2 των αρχών της ΕΣΗΕΑ αναφέρει «….Ο δημοσιογράφος δικαιούται και οφείλει: Να σέβεται το τεκμήριο της αθωότητας και να μην προεξοφλεί τις δικαστικές αποφάσεις», ενώ το άρθρο 1ε «Να ερευνά προκαταβολικά, με αίσθημα ευθύνης και με επίγνωση των συνεπειών, την ακρίβεια της πληροφορίας ή της είδησης που πρόκειται να μεταδώσει».

Δεν είναι όμως πολλοί όσοι δεσμεύονται από τους κανόνες δεοντολογίας, ειδικά μια εποχή όπου έχουμε συγκέντρωση της ιδιοκτησίας των ΜΜΕ σε τεράστιες κερδοσκοπικές επιχειρήσεις, οι οποίες «αντιμετωπίζουν την κοινή γνώμη σαν καταναλωτή και προσπαθούν να χειραγωγήσουν το φρόνημα, τις συνήθειες και την εν γένει συμπεριφορά της» (άρ. 3 ΕΣΗΕΑ). Παράλληλα, «η υπερπροσφορά εργασίας στο χώρο της δημοσιογραφίας επιτείνει τις προϋποθέσεις για την εκδήλωση φαινομένων (…) όπως (…) η καταστρατήγηση κανόνων δεοντολογίας» (άρ. 4 ΕΣΗΕΑ), αφού υπάρχει ένα σκληρός και αμείλικτος ανταγωνισμός μεταξύ των δημοσιογράφων για την πληροφορία/είδηση σε βάρος της δεοντολογίας.

Ούτε περιμένει κανείς να σεβαστούν τα περισσότερα ιδιωτικά ΜΜΕ και ιδίως η τηλεόραση τους δύο παραπάνω κανόνες (άρ. 1ε, 2). Γι’ αυτό και στην περίπτωση των αποκαλύψεων της κ. Μπεκατώρου δεν «θάμπωσαν» την εικόνα του προπονητή ούτε προσωρινά έστω, μέχρι να τεκμηριωθούν οι κατηγορίες. Οι κατηγορούμενοι πρέπει να αντιμετωπίζονται με σεβασμό και δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι αρκετές φορές τόσο στην Ελλάδα όσο και σε άλλες χώρες διάφορα κατηγορητήρια αποδείχθηκαν διάτρητα και κατέρρευσαν στη διάρκεια της δίκης ή δυστυχώς πολλά χρόνια αργότερα.

Σε περιπτώσεις λοιπόν όπως αυτές που απασχολούν τελευταία το ελληνικό κοινό, πολλά ΜΜΕ λειτουργούν χειρότερα απ’ ό,τι στην περίπτωση των ριάλιτι, όπου η παρουσίαση πραγμάτων από την οπτική γωνία της «κλειδαρότρυπας» είναι ένας τρόπος για να καθηλώσουν τους θεατές στις οθόνες τους. Επιδίδονται στην ουσία σε ηδονοθηρία, η οποία συνδέεται με μεγαλύτερη κατανάλωση ειδήσεων που αφορούν προσωπικά στοιχεία των εμπλεκομένων. Η ηδονοθηρία συνδέεται, επίσης, με μεγαλύτερη κατανάλωση ειδήσεων και εκπομπών στις οποίες οι συμμετέχοντες εκδηλώνουν τα συναισθήματά τους5 ή αφορούν σεξουαλική συμπεριφορά, και μάλιστα όλα αυτά λουστραρισμένα κι ενσωματωμένα σε δήθεν αντικειμενικά δελτία ειδήσεων και ενημερωτικές εκπομπές.

Οι εν λόγω πρακτικές όχι μόνο ως προς συγκεκριμένα άτομα, αλλά ως προς όλα, τα οποία πολλαπλασιάζονται τις τελευταίες ημέρες και διασύρονται, παραβιάζουν κάθε αρχή προστασίας του ατόμου, της προσωπικότητας και του τεκμηρίου αθωότητάς του −το οποίο παρ' όλα αυτά οφείλουμε να σεβόμαστε− χωρίς να ανταποκρίνονται σε καμία ανάγκη ενημέρωσης ή προστασίας του κοινού. Οι τηλεοπτικές δίκες των τελευταίων ημερών μετατρέπουν την ιδιωτική τηλεόραση σε ρωμαϊκή αρένα6 για να ακολουθήσουν κατά πόδας τα γραπτά μέσα επικοινωνίας, υπερτιμώντας τις αντοχές της κοινωνίας και υποτιμώντας τον κίνδυνο απευαισθητοποίησής της.

1. Die Realität der Massenmedien, Opladen: Westdeutscher Verlag, 1996.

2. Λαζαράτος Π. (8.4.2019), «Το τεκμήριο της αθωότητας: Ο νόμος 4596/2019», SYNTAGMA WATCH.GR.

3. Απρίλιος 2019, Βρυξέλλες.

4. Εγκρίθηκε από τη Γενική Συνέλευση της 19-20.5.1998.

5. Baruh,L. (2009), «Publicized intimacies on reality television: An analysis of voyeuristic content and its contribution to the appeal of reality programming», Journal of Broadcasting & Electronic Media, 53 (2), 190-210, DOI: 10.1080/08838150902907678.

6. Ράμμος Ν.Χ. (8.4.2019), «Το τεκμήριο της αθωότητας: Η περίπτωση του Νίκου Γεωργιάδη», SYNTAGMA WATCH.GR.