Η τριλογία της εξωστρέφειας, μέρος 1ο: Τα δεινά της εσωστρέφειας

Στην συνέντευξή του στη Δήμητρα Γκρους με αφορμή την έκδοση του νέου του βιβλίου («Το Ελληνικό Όνειρο», εκδ. Μεταίχμιο), ο Στάθης Καλύβας σημειώνει ότι «όταν διαπραγματεύεσαι τον βίο σε διαφορετικές κοινωνίες, ανακαλύπτεις πράγματα που ο υπόλοιπος κόσμος θεωρεί αυτονόητα. Εσύ όμως τα παρατηρείς και ενδεχομένως μπορείς να τα αναδείξεις». Ο Καλύβας αναφέρει ως παραδείγματα, μεταξύ άλλων, τον ανθρωπογενή πολιτισμό της χώρας, την κοινωνικότητα και τη δημόσια οικειότητα, τη συνύπαρξη στον δημόσιο χώρο· πράγματα που όταν δεν έχεις ζήσει αλλού, είναι εύκολο να τα θεωρήσεις δεδομένα.

Τα τελευταία 20 χρόνια είχα την τύχη και το προνόμιο να ζήσω, να δουλέψω και να επισκεφτώ αρκετές διαφορετικές χώρες, αλλά και να συνεργάζομαι με ανθρώπους και να διδάσκω φοιτητές από όλον τον κόσμο. Έχοντας μεγαλώσει και ζήσει στην Ελλάδα για 25 χρόνια, όταν έφυγα από τη χώρα είχα μέσα μου (παρά τις όποιες διαφορές που μπορεί να οφείλονται στον χαρακτήρα, την ανατροφή, τα ενδιαφέροντα κ.λπ.) τις ίδιες αναφορές: είχα βιώσει τις ίδιες συλλογικές εμπειρίες, είχα ενσωματώσει τα ίδια συλλογικά αφηγήματα και ταυτότητες, θεωρούσα κι εγώ αρκετά πράγματα δεδομένα. Η κουλτούρα και η συλλογική αντίληψη μέσα στην οποία μεγαλώνουμε σταδιακά απλώνει τα καλώδια της στο σώμα και το μυαλό μας, με αποτέλεσμα, όταν περάσει χρόνος, να μην είναι εύκολο να αντιληφθούμε τους περιορισμούς ή τα συγκριτικά πλεονεκτήματά της.

Όταν από το 2010 και μετά –και αφού είχα ήδη αποκτήσει μια κριτική απόσταση, τόσο από τον ελληνικό τρόπο σκέψης όσο και από τον βρετανικό– άρχισα να διδάσκω φοιτητές από τον Λίβανο στη θερινή Ακαδημία του Σάλτσμπουργκ, μου έκαναν εντύπωση οι ομοιότητες της συμπεριφοράς και της πολιτικής σκέψης τους με αυτές παιδιών από την Ελλάδα της κρίσης, αλλά και την Ελλάδα της ακραίας πόλωσης του παρελθόντος. Σε ατομικό επίπεδο, οι φοιτητές ήταν πανέξυπνοι, ταλαντούχοι, πολλοί από αυτούς ήταν αριστούχοι με υποτροφία, ευρηματικοί, δημιουργικοί, ζεστοί, δοτικοί· με πολλούς κρατάμε ακόμα επαφή· είχαν και έχουν ενδιαφέροντα και όνειρα – το βασικότερο, δυστυχώς, είναι να φύγουν από τον Λίβανο. (Η πρόσφατη έκρηξη στο λιμάνι της Βηρυτού, που ισοπέδωσε το κέντρο της πόλης και οφείλεται σε σωρεία εγκληματικών λαθών και αμέλειας των αρχών, απλώς εμπέδωσε περαιτέρω την αίσθηση παραίτησης και έλλειψης βούλησης.)

Οι συζητήσεις εντός και εκτός μαθημάτων, ασχέτως θέματος, γλιστρούσαν πάντοτε και αμέσως από το ατομικό στο συλλογικό, και συγκεκριμένα στις γνωστές, δομικές παθογένειες: τον θρησκευτικό και εθνοτικό σεχταρισμό (κυρίως ανάμεσα σε Σιίτες και Σουνίτες, που στον Λίβανο και τη Μέση Ανατολή έχει συγκεκριμένες πολιτικές και γεωπολιτικές συνέπειες)· τη διαφθορά, την ανικανότητα των πολιτικών, την αποτυχία του κράτους, τις ευθύνες του Ισραήλ και των ξένων δυνάμεων.

Οι φοιτητές είχαν αφομοιώσει σε τέτοιο βαθμό το συλλογικό αφήγημα αυτοθυματοποίησης, μετάθεσης ευθυνών και μοιρολατρίας για τη χώρα τους ώστε αυτό να βγαίνει απ’ τους πόρους του σώματός τους. Κάθε καλοκαίρι, μια νέα φουρνιά παιδιών από τον Λίβανο επαναλάμβαναν ακριβώς τα ίδια πράγματα, χρησιμοποιώντας τις ίδιες εκφράσεις. Ήταν σαν να έχουν υποβληθεί σε μαζική πλύση εγκεφάλου. Είχαν υποβληθεί σε μαζική πλύση εγκεφάλου –απ’ τις οικογένειες, τους πολιτικούς, θρησκευτικούς και πολιτισμικούς ταγούς τους, και τα ΜΜΕ.

Ταυτόχρονα, ήταν εντυπωσιακή η αδυναμία των παιδιών να ξεφύγουν από το αναλυτικό και ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο είχαν αφομοιώσει: να ακούσουν, δηλαδή, το τι συμβαίνει σε άλλες χώρες του κόσμου και να προσπαθήσουν να μάθουν κάτι από αυτό. Κάθε παρέμβαση τους στην τάξη –ασχέτως θέματος– ξεκινούσε με τη φράση «Στον Λίβανο...» σε σημείο που αυτό κατέληξε να γίνει σλόγκαν.

Ένα κοινό χαρακτηριστικό των εσωστρεφών χωρών είναι η βαθιά πίστη στο ότι αυτά που τους συμβαίνουν είναι διαφορετικά από αυτά που συμβαίνουν στον υπόλοιπο κόσμο· ότι, δηλαδή, η χώρα αποτελεί μία εξαίρεση. 

Η τάση αυτή κάθε άλλο παρά αποκλειστικότητα του Λιβάνου είναι. Ένα κοινό χαρακτηριστικό των εσωστρεφών χωρών είναι η βαθιά πίστη στο ότι αυτά που τους συμβαίνουν είναι διαφορετικά από αυτά που συμβαίνουν στον υπόλοιπο κόσμο· ότι, δηλαδή, η χώρα αποτελεί μία εξαίρεση. Είναι ακριβώς η ίδια εσωστρέφεια –η ίδια αδυναμία ανάγνωσης και εμπλοκής με τον υπόλοιπο κόσμο– που εμποδίζει την εθνική πνευματική παραγωγή κάποιων χωρών (τις ταινίες, τα βιβλία, τις τηλεοπτικές της σειρές, τη φιλοσοφία και τις κοινωνικές της επιστήμες) από το να φτάσει σε ένα διεθνές κοινό και να το επηρεάσει. Το πρόβλημα δεν είναι τόσο η μονομανής ενασχόληση με συγκεκριμένα γεγονότα ή ιστορικές περιόδους ή εθνικά ζητήματα, όσο η αδυναμία εντοπισμού και μετάδοσης των βαθύτερων νοημάτων αυτών των γεγονότων ή ζητημάτων.

Είναι το ίδιο πρόβλημα που πολλές φορές παρατηρώ σε εργασίες φοιτητών μου από τη Βουλγαρία, τη Ρουμανία ή άλλες χώρες που αντιμετωπίζουν δομικές παθογένειες στο πολιτικό ή οικονομικό τους σύστημα. Το αφήγημά τους αναλώνεται στην περιγραφή μεμονωμένων γεγονότων ή προσώπων ή τοπικών καταστάσεων, χωρίς να υπάρχει αντίληψη της επιρροής ευρύτερων παραγόντων εκτός της χώρας. Για να αναλύσεις τα πολιτικά και οικονομικά προβλήματα της Ρουμανίας ή της Βουλγαρίας του σήμερα, πρέπει να λάβεις υπόψη το ιστορικό πλαίσιο της μετάβασης των χωρών του πρώην Ανατολικού μπλοκ από τον υπαρκτό σοσιαλισμό στη δημοκρατία και την οικονομία της αγοράς·  πρέπει να μπορείς να αντιληφθείς τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τον ατελή εξευρωπαϊσμό των τελευταίων 20 ετών· πρέπει να συμπεριλάβεις την έκταση και την κίνηση των παγκόσμιων δικτύων οργανωμένου εγκλήματος· πρέπει να μπορείς να καταλάβεις ότι αυτά που συμβαίνουν στη χώρα σου συνδέονται με αυτά που συμβαίνουν στον υπόλοιπο κόσμο.

Η εσωστρέφεια πνίγει τον ουσιαστικό αναστοχασμό και την πραγματική συλλογική αυτογνωσία που, όπως και στο ατομικό επίπεδο, επιτυγχάνεται μόνο όταν μπορέσεις να «βγεις» από τον εαυτό σου

Η εσωστρέφεια πνίγει τον ουσιαστικό αναστοχασμό και την πραγματική συλλογική αυτογνωσία που, όπως και στο ατομικό επίπεδο, επιτυγχάνεται μόνο όταν μπορέσεις να «βγεις» από τον εαυτό σου και να βρεις αυτά τα στοιχεία που είναι κοινά στην ανθρώπινη φύση, ασχέτως γλώσσας ή παράδοσης· αυτά, δηλαδή, που μοιράζεσαι με τους άλλους. Όταν τα βρεις αυτά, όταν καταλάβεις τις ανάγκες των άλλων, τότε το προϊόν σου –είτε είναι πνευματικό, είτε εμπορικό– είναι ανταγωνιστικό, βγάζει νόημα, αφορά και συγκινεί τους άλλους ασχέτως συνόρων. Τότε μπορείς και ως κράτος να επικοινωνήσεις πολύ πιο αποτελεσματικά μια άλλη συλλογική ή εθνική εικόνα (βλ. επίσης: Α. Σαμαράς (επιμ.), «Εικόνες Κρατών: Στρατηγική Επικοινωνία, Ήπια Ισχύς και Μέσα Ενημέρωσης», εκδ. Καστανιώτη).

Όπως και στο ατομικό επίπεδο, έτσι και στο συλλογικό, το να βγεις από τον εαυτό σου προϋποθέτει και το να αποστασιοποιηθείς από ταμπέλες, εικόνες ή αφηγήματα που ενδεχομένως άλλοι σου έχουν κολλήσει, αλλά εσύ τα έχεις εσωτερικεύσει και τα αναπαράγεις. Αυτό το κάνεις ίσως επειδή τα αφηγήματα αυτά είναι γνώριμα ή βολικά, ή σου δημιουργούν μια επιφανειακή αίσθηση υπερηφάνειας. Στην πραγματικότητα όμως σε κρατάνε πίσω και κάτω, σε διαχωρίζουν από τους άλλους, από τους «επιτυχημένους» ή τους «ανεπτυγμένους».

Μια τέτοια περίπτωση είναι η εικόνα της «εξωτικής» Ελλάδας (βλ. την πρόσφατη μελέτη των Παναγή Παναγιωτόπουλου και Δημήτρη Σωτηρόπουλου, “Political and Cultural Aspects of Greek Exoticism”, Palgrave Macmillan). Αντίστοιχη είναι και η διαδεδομένη αντίληψη που συνάντησα στην Αργεντινή ότι η χώρα βρίσκεται «στην περιφέρεια» (με νοητό δεδομένο ότι το κέντρο του κόσμου είναι κάπου ανάμεσα στις ΗΠΑ και την Ευρώπη)· μια νοοτροπία που σκοτώνει οποιαδήποτε προσπάθεια ανάκαμψης ή εκμετάλλευσης των πολλών και σημαντικών συγκριτικών πλεονεκτημάτων της Αργεντινής.

Τέτοιες μοιρολατρικές αντιλήψεις, όταν εμπεδώνονται και εσωτερικεύονται από την κοινωνία, λειτουργούν ως το δυσκολότερο εμπόδιο προόδου. Η εσωστρέφεια, ο φόβος του Άλλου, ο φθόνος του κοσμοπολιτισμού, τα συμπλέγματα ανωτερότητας και κατωτερότητας, η παραίτηση, ο κυνισμός, η αίσθηση του πολίτη ότι δεν έχει απολύτως καμία ισχύ –και άρα ευθύνη– είναι τα όπλα ολοκληρωτικών καθεστώτων και καλομαθημένων ελίτ για να κλείνουν και να ελέγχουν την κοινωνία. 

Την επόμενη εβδομάδα: το δεύτερο μέρος.