Το μυστικό της ευτυχίας (εν καιρώ πανδημίας)

Η πανδημία και ο εγκλεισμός φέρνουν στο προσκήνιο της ζωής του καθενός μας όχι μόνο άμεσα ή πρακτικά προβλήματα –αρρώστια ή απώλεια αγαπημένων, ανεργία, οικονομική δυσπραγία– αλλά και βαθύτερες προκλήσεις, υπαρξιακά διλήμματα, δύσκολα ερωτήματα. Μας αναγκάζουν να λάβουμε αποφάσεις ζωής ή να ξανασκεφτούμε τις προτεραιότητες και τις επιλογές μας. Μας θυμίζουν με τον πιο άμεσο τρόπο ότι η ίδια μας η επιβίωση εξαρτάται σε έναν βαθμό από τη συμπεριφορά και την υπευθυνότητα των άλλων. Βγάζουν στη φόρα ελαττώματα του χαρακτήρα μας, των διπλανών μας, του κοινωνικού συνόλου, του κράτους, του κόσμου γενικότερα. 

Τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε την αλματώδη ανάπτυξη της βιβλιογραφίας και της βιομηχανίας της αυτο-βοήθειας (self-help) με ευπώλητα εγχειρίδια και αυτοβιογραφίες, success stories επιχειρηματιών ή γκουρού της επιτυχίας, βιντεάκια και μαθήματα με trainers και lifecoaches. Εάν η αυτοβοήθεια είναι επικεντρωμένη στο «εγώ», η σύγχρονη φιλοσοφία γίνεται πιο εξωστρεφής, εμπλέκεται με την κοινωνιολογία και την πολιτική επιστήμη, μιλάει για το «εμείς» μέσα από επίκαιρα ερωτήματα ή Σωκρατικούς διαλόγους για ηθικά διλήμματα (π.χ. τα βιβλία του Μάικλ Σαντέλ, όπως το «Δικαιοσύνη: Τι είναι το σωστό;», εκδ. Πόλις· ή το πρόσφατο «Καθημερινή Φιλοσοφία: 5 Μαθήματα από την Εποχή μας» του Αλέξη Παπάζογλου, εκδ. Παπαδόπουλος).  

Κάπου ανάμεσα στις δύο αυτές προσεγγίσεις αναπτύσσεται ο κλάδος της πρακτικής φιλοσοφίας που, με τρόπο ευσύνοπτο και προσιτό, χρησιμοποιεί τη συσσωρευμένη σοφία διαφορετικών θεωριών της φιλοσοφίας και της ψυχανάλυσης για να μας βοηθήσει να αντιμετωπίσουμε την καθημερινή ζωή. Στη Σχολή Φιλοσοφικής και Οικονομικής Επιστήμης του Λονδίνου (School of Philosophy and Economic Science) μπορείς, έναντι συμβολικού ποσού, να συμμετάσχεις σε πολύ ωραία εβδομαδιαία ομαδικά εργαστήρια πρακτικής φιλοσοφίας στα οποία μαθαίνεις τεχνικές απλού διαλογισμού ή ομιλίας σε κοινό. Στη Σχολή της Ζωής (School of Life) του Αλέν ντε Μποτόν, μπορείς να κάνεις ψυχοθεραπεία ή να συμμετάσχεις σε εργαστήρια για μια γκάμα θεμάτων, από την επιλογή ή αλλαγή καριέρας μέχρι τη διαχείριση της σχέσης σου. Όλα τα βιβλία και τα κείμενα του ντε Μποτόν (από τις εκδ. Πατάκη) παρέχουν την πιο μεστή σοφία και ουσιαστική υποστήριξη για τη σύγχρονη ζωή. Η Sarah Bakewell μέσα από τη ζωή και τη φιλοσοφία του Μονταίνιου, δημιουργεί ένα εξαιρετικό εγχειρίδιο καλής ζωής («How to Live»). Η Olivia Laing βυθίζεται στη ζωή και τις περιπέτειες τεσσάρων μεγάλων καλλιτεχνών για να καταλήξει σε μια αριστουργηματική, προσωπική και εντέλει ανακουφιστική κατάθεση σχετικά με τη μοναξιά στις σύγχρονες πόλεις («The Lonely City»). 

Σε αυτή τη σχολή σκέψης προστέθηκε πρόσφατα και ο Derren Brown, ο οποίος έγινε παγκοσμίως γνωστός μέσα από θρυλικές εκπομπές στη βρετανική τηλεόραση και από ζωντανές εμφανίσεις ως illusionist και mentalist («θαυματοποιός»), δηλαδή ως «μάγος». Η πορεία της ζωής του είναι σχεδόν μυθιστορηματική. O Derren Brown είναι γκέι αλλά όταν ήταν μικρός η οικογένειά του τον έστειλε σε κατηχητικό. Μετά βαπτίστηκε Ευαγγελικός Χριστιανός. Τελικά έγινε άθεος και στράφηκε στη μαγεία, ουσιαστικά για να καλύψει ένα κενό – ως διαφυγή από μια δυσάρεστη πραγματικότητα, αλλά και ως μέσο κατανόησης της ανθρώπινης ψυχολογίας.  

Μετά την τεράστια επιτυχία και φήμη που απέκτησε ως illusionist, και μπαίνοντας στη μέση ηλικία, σταδιακά στράφηκε στη μελέτη της φιλοσοφίας και ειδικά στην αντίληψη των Στωικών για την ευτυχία. Το 2016 έβγαλε ένα βιβλίο («Happy: Why More or Less Everything is Absolutely Fine») το οποίο πήγε πολύ καλά – έχει γράψει εξαιρετικά λόγια για αυτό και ο ντε Μποτόν και πολλοί άλλοι. 

Πριν λίγο καιρό, ο Brown έβγαλε μια συντομευμένη και επικαιροποιημένη εκδοχή εκείνου του βιβλίου –«A Little Happier: Notes for Reassurance»– το οποίο παρουσίασε ζωντανά (πού αλλού) μέσω Zoom. Φορώντας ένα καρό πουκάμισο μέσα από ένα εξίσου απλό, σχεδόν ταλαιπωρημένο πουλόβερ, και έχοντας από πίσω του μια γυάλινη βιτρίνα με μικρούς σκελετούς ζώων και προτομές αρχαίων, ο Derren Brown μεταδίδει ταυτόχρονα τη γειωμένη, ειλικρινή αμεσότητα με την οποία θα σου μιλούσε ένας καλός σου φίλος, με τη σοφία που μπορεί να έχει μόνο ένας άνθρωπος που έχει τριβή χρόνων με χιλιάδες άλλους ανθρώπους (θεατές και συμμετέχοντες στα σόου του ή αναγνώστες των βιβλίων του) και κυρίως που έχτισε όλη του την καριέρα στην έμπρακτη κατανόηση της ανθρώπινης ψυχολογίας, και της ανάγκης μας για αφηγήματα με νόημα, αφού εκεί ουσιαστικά βρίσκεται και η ουσία της «μαγείας». 

Αν και αποδομεί τα μοντέλα αυτοβοήθειας που βασίζονται στην αέναη αισιοδοξία ή τη μόνιμη χαρά ή τους μακροπρόθεσμους στόχους – όλα αυτά μικρή σχέση έχουν με την πορεία της πραγματικής ζωής που περιλαμβάνει το τραγικό, το αναπάντεχο, την ατυχία· η ευτυχία δεν είναι συνώνυμο της καλής διάθεσης· πάνω απ’ όλα επιζητούμε το νόημα, τον σκοπό, την αγάπη – ο Brown τελικά καταλήγει να μας προσφέρει την καλύτερη και υγιέστερη μορφή αυτοβοήθειας: μια πολύτιμη, κατασταλαγμένη προσέγγιση της ζωής βασισμένη στις αρχές των Στωικών και κυρίως την αναζήτηση της αταραξίας και τον έλεγχο του εαυτού. 

Η βασική του αρχή είναι ένα δίπολο –μια «διχάλα» όπως λέει– ανάμεσα στα πράγματα που μπορείς να ελέγξεις και σε όλα τα υπόλοιπα που σε περιβάλλουν. Η βασική προτροπή του: να επικεντρώνεσαι και να νοιάζεσαι μόνο γι’ αυτά που ελέγχεις εσύ και όχι γι’ αυτά για τα οποία δεν έχεις κανέναν έλεγχο. Με μεθοδικό και πειστικό τρόπο, εξηγεί γιατί, τελικά, το μόνο πράγμα που πραγματικά μπορείς να ελέγξεις είναι ο τρόπος με τον οποίο εσύ αντιμετωπίζεις και ανταποκρίνεσαι στα όσα συμβαίνουν, ενώ σε καμία περίπτωση δεν μπορείς να ελέγξεις αυτά που σκέφτονται, λένε ή κάνουν οι άλλοι τριγύρω σου. Αντιθέτως, το να εξαρτάς την ευτυχία σου από τη γνώμη ή τη συμπεριφορά των άλλων είναι η απαρχή της δυστυχίας. 

Όπως είπε και ο Βίκτορ Φρανκλ, αυστριακός ψυχίατρος που επιβίωσε των στρατοπέδων συγκέντρωσης των Ναζί, «μπορεί να αφαιρέσεις τα πάντα από έναν άνθρωπο, εκτός από ένα πράγμα: την τελευταία των ανθρωπίνων ελευθεριών – το να επιλέγει κάποιος τη στάση του σε κάθε δεδομένη περίσταση, το να επιλέγει το μονοπάτι του». Η ρήση αυτή αποκτάει ιδιαίτερη σημασία τη στιγμή που χιλιάδες θύματα του κορωνοϊού σε όλο τον κόσμο βασανίζονται στα νοσοκομεία ή οι συγγενείς τους πενθούν για την άδικη απώλειά τους, εξαιτίας της ανεύθυνης συμπεριφοράς κάποιων άλλων ανθρώπων ή της ανεπάρκειας των κρατικών δομών περίθαλψης. Πώς μπορείς να διαχειριστείς και να μεταβολίσεις την αδικία, τον παραλογισμό, τον πόνο, χωρίς να διαλυθεί η ζωή σου;  

Μια κριτική που ασκείται συχνά εναντίον της Στωικής φιλοσοφίας είναι ότι υποστηρίζει την απάθεια, την απόσυρση, τον αναχωρητισμό. Κάθε άλλο, λέει ο Brown. Το να μη δαπανάς ενέργεια σε πράγματα που δεν μπορείς να ελέγξεις δεν σημαίνει ότι αδιαφορείς για τον κόσμο ή ότι δεν θα προσπαθήσεις να τον αλλάξεις. Αντιθέτως, η επιδίωξη της αταραξίας και η επικέντρωση στη βελτίωση αυτού που μπορείς να ελέγξεις –δηλαδή της δικής σου προσπάθειας– είναι το μόνο βιώσιμο μοντέλο εμπλοκής με τον κόσμο και συνεισφοράς σε αυτόν. Είναι, δηλαδή, ο μόνος τρόπος να κάνεις κάτι χρήσιμο, αντί να περνάς όλη τη μέρα αναλώνοντας την ενέργειά σου στο τι λένε ή κάνουν οι άλλοι. Για μια κοινωνία στην οποία αφιερώνουμε υπερβολικό μερίδιο της ζωής μας σχολιάζοντας τα λάθη και τις ανεπάρκειες των άλλων, μια τέτοια στάση ζωής είναι τουλάχιστον ριζοσπαστική και επαναστατική. 

Μια εντελώς διαφορετική θεώρηση της επιτυχίας, το αν έκανες εσύ ό,τι καλύτερο μπορούσες την κάθε δεδομένη στιγμή

Αυτό το σκεπτικό οδηγεί και σε μια εντελώς διαφορετική θεώρηση της επιτυχίας, όχι ως το αποτέλεσμα της προσπάθειάς σου (δηλαδή, το αν πήρες την προαγωγή ή το αν κέρδισες ένα βραβείο, πράγματα που ούτως ή άλλως δεν μπορείς να ελέγξεις) αλλά το αν έκανες ό,τι καλύτερο μπορούσες την κάθε δεδομένη στιγμή. Πρέπει δηλαδή να προσπαθείς για το καλύτερο δυνατό και να περιμένεις το χειρότερο. Ο Brown ανέφερε και στην ομιλία του το παράδειγμα του εξαιρετικού ηθοποιού Bryan Cranston («Breaking Bad») ο οποίος, εδώ και χρόνια, αποφάσισε ότι όταν πηγαίνει σε οντισιόν –μια εντελώς τραυματική εμπειρία για τους ηθοποιούς, όπως οι συνεντεύξεις για δουλειά για κάθε άνεργο– δεν θα προσπαθεί να πάρει τον ρόλο, αλλά να τον αποδώσει με τον καλύτερο τρόπο που θεωρεί αυτός ότι πρέπει να αποδωθεί. Να ελέγξει δηλαδή αυτό που μπορεί να ελέγξει. 

Τους τελευταίους μήνες έχουν γραφτεί πολλά για τις επιπτώσεις της πανδημίας στην ψυχική και πνευματική μας υγεία. Ίσως όμως μας έχει ξεφύγει αυτό: το ότι, ως κουλτούρα και κοινωνία, πάντοτε δέναμε την ατομική μας ευτυχία στο άρμα της αποδοχής και της συμπεριφοράς των άλλων, με αποτέλεσμα τώρα αυτή να μας προκαλεί ψυχική φθορά. Οι εικόνες ανθρώπων που παραβιάζουν τα μέτρα, οργανώνουν πάρτι και αγνοούν τις εκκλήσεις για προσοχή μάς προκαλούν απογοήτευση και θυμό· νιώθουμε σαν να προσπαθούν να μας ταπεινώσουν επιδεικτικά με τη στάση τους. Αυτό είναι μόνο ένα μικρό και πρόσφατο παράδειγμα συμπεριφοράς των άλλων ανθρώπων την οποία μπορεί να θέλουμε και να προσπαθούμε να ελέγξουμε – και φυσικά πρέπει, ως κοινωνία και ως άτομα, να προσπαθήσουμε να επηρεάσουμε. Πρέπει όμως πάντα να θυμόμαστε πως, ό,τι και να κάνουμε, το μόνο πράγμα που τελικά θα μπορούμε να ελέγξουμε είναι η δική μας στάση την κάθε δεδομένη στιγμή.