Συνεπιμέλεια και ανθρώπινα δικαιώματα παιδιών και γονέων

Καθώς το Υπουργείο Δικαιοσύνης έχει εξαγγείλει την αναμόρφωση του οικογενειακού δικαίου, έχει ξεκινήσει δημόσιος διάλογος σχετικά με τις διάφορες πτυχές του σοβαρού αυτού θέματος. Φορείς, όπως η Ελληνική Ψυχολογική Εταιρία¹,ο Σύλλογος Ελλήνων Κοινωνιολόγων, καθώς και η ανεξάρτητη αρχή Συνήγορος του Πολίτη², έχουν ταχθεί υπέρ της μεταβολής του υπάρχοντος νομικού πλαισίου προς την κατεύθυνση της κατά νομικό τεκμήριο ανατροφής των παιδιών από κοινού και ισόχρονα και από τους δύο γονείς μετά από έναν χωρισμό. Παρότι έχουν αναπτυχθεί επαρκώς στον διάλογο αυτό τα ευρήματα των πρόσφατων επιστημονικών ερευνών, αναφορικά με την επίδραση των διαφόρων μορφών ανατροφής (αποκλειστική επιμέλεια, συνεπιμέλεια) στην ψυχοσωματική ανάπτυξη των παιδιών, δεν έχει λάβει την αρμόζουσα προσοχή το ζήτημα των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων τέκνων και γονέων, όπως αυτά διατυπώνονται σε μείζονες διεθνείς και ευρωπαϊκές συμβάσεις που έχει ήδη κυρώσει η Ελλάδα. Η καθιέρωση και διατήρηση, λοιπόν, της αποκλειστικής επιμέλειας, μεταξύ άλλων, συνιστά και παράβαση ατομικών δικαιωμάτων, κατά τον τρόπο που θα αναλυθεί κατωτέρω.

Συγκεκριμένα, οι αρχές της από κοινού ανατροφής (συνεπιμέλεια), του ίσου χρόνου ανατροφής/επικοινωνίας και της εναλλασσόμενης κατοικίας του παιδιού και με τους δύο γονείς προβλέπονται από τη Διεθνή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού (ν. 2101/1992),  το Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα των Ηνωμένων Εθνών, που πηγάζει από την Οικουμενική Διακήρυξη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (ν. 2462/1997), την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Ν.Δ. 563 της 19/20 Σεπτεμβρίου 1974), καθώς και τον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωση που αποτελεί ενωσιακό δίκαιο. Ο τελευταίος υπερισχύει των διατάξεων του κοινού δικαίου ενώ οι πρώτες έχουν αυξημένη τυπική ισχύ υπερισχύοντας κάθε αντίθετης διάταξης νόμου.

Τα ανθρώπινα δικαιώματα, που προβλέπονται στις ως άνω διεθνείς συμβάσεις, είναι τα εξής:

• Το δικαίωμα της γενικής ισότητας και της μη διάκρισης, ειδικότερα βάσει φύλου.
• Η γονική ισότητα ως προς τις ευθύνες, τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματα των γονέων έναντι των παιδιών τους.
• Το δικαίωμα της γονικής συνευθύνης για την ανατροφή των παιδιών από τους δύο γονείς, που αποτελεί και δικαίωμα των παιδιών, καθώς και δικαίωμα, ευθύνη και υποχρέωση των γονέων.
• Το ισότιμο δικαίωμα των γονέων να διαπαιδαγωγούν τα παιδιά τους.
• Το αυτοτελές δικαίωμα των παιδιών για σεβασμό και προστασία των δικαιωμάτων και του συμφέροντός τους.
• Το δικαίωμα της άμεσης και τακτικής επαφής του παιδιού και με τους δύο γονείς.
• Το δικαίωμα της αμεροληψίας της δικαιοσύνης.
• Το δικαίωμα προστασίας της οικογενειακής ζωής και της τιμής και υπόληψης των παιδιών.

Τα κύρια επιχειρήματα που χρησιμοποιούνται για τη διατήρηση του θεσμού της αποκλειστικής επιμέλειας και εναντίον της συνεπιμέλειας είναι οι συγκρουσιακές σχέσεις των γονέων, η ανάγκη για σταθερότητα του περιβάλλοντος, σχετιζόμενη άμεσα με το συμφέρον του τέκνου. Ωστόσο, κανένα από αυτά δεν βασίζεται σε διατάξεις νόμου, ούτε και σε πορίσματα σύγχρονων μελετών. Σήμερα, οι επιστήμες της ψυχικής υγείας ομοφωνούν πως τα οφέλη της από κοινού και ισόχρονης ανατροφής στην ψυχοσωματική ανάπτυξη των παιδιών αφορούν και γονείς με συγκρουσιακή σχέση και αντιδικία¹. Η ισόχρονη και από κοινού ανατροφή επιτυγχάνεται, δε, με τον θεσμό της εναλλασσόμενης κατοικίας, εξασφαλίζοντας τη συναισθηματική σταθερότητα του τέκνου με αποτελέσματα για την ψυχολογική ανάπτυξή του παρόμοια με αυτά παιδιών που ανατρέφονται σε παραδοσιακές οικογένειες και πολύ καλύτερα από αυτά σε καθεστώς αποκλειστικής επιμέλειας¹. Εξάλλου, με τη σημερινή δικαστηριακή πρακτική, κατά την οποία το στο 92-94% των περιπτώσεων η επιμέλεια αποδίδεται (αδιακρίτως) στη μητέρα, είναι ξεκάθαρο ότι ο ένας γονέας (δηλαδή η μητέρα), εφόσον είναι βέβαιος εκ των προτέρων ότι θα κερδίσει ούτως ή άλλως την αποκλειστική επιμέλεια του παιδιού, έχει κάθε λόγο να προκαλέσει και να συντηρήσει διαταραχή των σχέσεων και να επικαλεστεί αδυναμία συνεννόησης, προκειμένου αυτό να αποτελέσει τη δικαιολογητική βάση του αποκλεισμού της συνεπιμέλειας. Η αποκλειστική επιμέλεια, επιπροσθέτως, αυξάνει τη διαμάχη και την αντιδικία των γονέων, αφού ο γονέας ο οποίος στερήθηκε τα παιδιά του είναι εύλογο να αισθάνεται αδικημένος, αλλά και να εξαναγκάζεται να προσφύγει σε δικαστικές ενέργειες προκειμένου είτε να αποκτήσει πρόσβαση στην πληροφόρηση περί της καθημερινότητας του παιδιού του, είτε να διεκδικήσει περισσότερο χρόνο επικοινωνίας. Δεν είναι, λοιπόν, περίεργο ότι στις χώρες που εφαρμόστηκε η κατά νομικό τεκμήριο συνεπιμέλεια με ίσο χρόνο ανατροφής μεταξύ των γονέων παρατηρήθηκε μείωση των προσφυγών στα οικογενειακά δικαστήρια.  Στην Αυστραλία, κατά το έτος πριν την θέσπιση συνεπιμέλειας (2006) έγιναν 45.004 προσφυγές στα οικογενειακά δικαστήρια, ενώ κατά το αμέσως επόμενο έτος 27.313 και το μεθεπόμενο 18.633 (δηλ. μείωση κατά 58,6%)!³

Στον πυρήνα του βέλτιστου συμφέροντος του τέκνου βρίσκεται ο σεβασμός των θεμελιωδών δικαιωμάτων του, στα οποία συμπεριλαμβάνονται η από κοινού ανατροφή του και η διαπαιδαγώγηση και από τους δύο γονείς, όπως προβλέπει η Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού. Μόνο εξαιρετικοί λόγοι, όπως είναι η βλαπτική για τα παιδιά συμπεριφορά του γονέα, δικαιολογούν παρέκκλιση από τα θεμελιώδη αυτά δικαιώματα. Κάτι τέτοιο θα ήταν εξάλλου σύμφωνο τόσο με τις πρόσφατες συστάσεις του Συνηγόρου του Παιδιού² καθώς και αυτές (ψήφισμα 2079/2015) του Συμβουλίου της Ευρώπης, του παλαιότερου οργανισμού που έχει ως σκοπό την ευρωπαϊκή ενοποίηση, με έμφαση στην προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και στον οποίο συμμετέχει και η Ελλάδα.

Συμπερασματικά, στο νέο οικογενειακό δίκαιο, ο σεβασμός των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων επιβάλλει:

• τη θέσπιση αδιάσπαστων κοινών γονικών ευθυνών και δικαιωμάτων (γονική μέριμνα) χωρίς διάκριση μεταξύ επιμέλειας και λοιπής γονικής μέριμνας
• τον προσδιορισμό στον νόμο ότι είναι δικαίωμα και προς το βέλτιστο συμφέρον του παιδιού να ανατρέφεται εξίσου και από τους δύο γονείς ανεξάρτητα από τη μεταξύ των τελευταίων νομική σχέση (γάμος, διαζύγιο, κ.λπ.)
• την αφαίρεση της γονικής μέριμνας/επιμέλειας μόνο σε περιπτώσεις ακαταλληλότητας του γονέα (πχ κακοποίηση, παραμέληση κ.λπ.)
• τη θέσπιση νομικού τεκμηρίου, δηλαδή ως προεπιλογή, ίσου χρόνου ανατροφής, δηλαδή ίσου αριθμού διανυκτερεύσεων σε καθημερινότητα και διακοπές, με εναλλασσόμενη κατοικία, για τους γονείς που δεν τους έχει αφαιρεθεί η γονική μέριμνα/επιμέλεια, πλην των περιπτώσεων που υπάρχει άλλη έγγραφη συμφωνία μεταξύ τους
• τον ορισμό στον νόμο ότι αποτελεί δικαίωμα πρωτίστως του παιδιού να έχει φυσική επικοινωνία και με τους δύο γονείς και υποχρέωση και των δύο γονέων να συμμετέχουν στην ικανοποίηση του δικαιώματος αυτού
• τη θέσπιση αυστηρών ποινών για όσους παραβιάζουν τους όρους της συνεπιμέλειας ιδίως με σκοπό την αποξένωση του παιδιού από τον έτερο γονέα. Επιπλέον, ψευδείς κατηγορίες και ισχυρισμοί σε διαφορές που αφορούν τις σχέσεις γονέα-παιδιού να συνιστούν κακή άσκηση της γονικής μέριμνας/επιμέλειας και να επισύρουν μέχρι και την αφαίρεσή της.

1: Γνωμοδότηση της Ελληνικής Ψυχολογικής Εταιρίας προς τη νομοπαρασκευαστική επιτροπή για την αναθεώρηση του οικογενειακού δικαίου 2020

2: Γνωμοδότηση του Συνηγόρου του Παιδιού προς τη νομοπαρασκευαστική επιτροπή για την αναθεώρηση του οικογενειακού δικαίου 2020

3: Vezzetti VC. New approaches to divorce with children: A problem of public health. Health Psychology Open 2016 Nov 15;3(2):2055102916678105

Ο Ηλίας Μπαντέκας είναι Καθηγητής Διεθνούς Δικαίου, HBKU (Qatar Foundation) College of Law, Adjunct Professor Georgetown University, Edmund A Walsh School of Foreign Service.

Συγγραφέας της επιστημονικής μελέτης: Bantekas I. Discrimination against Fathers in Greek Child Custody Proceedings: Failing the Child’s Best Interests. The International Journal of Childrens’ Rights 2016; 24(2):330-357 και Ilias Bantekas, Lutz Oette, International Human Rights Law and Practice (Cambridge University Press, 3η έκδοση, 2020)