Νίκος Τζαβάρας: Πρόκληση για τους Αμερικανούς ψυχιάτρους ο Τραμπ

Αμερικανοί ψυχίατροι και ψυχαναλυτές άφησαν τελικά στην άκρη την επιστημονική ουδετερότητά τους, προκειμένου να εξηγήσουν το λεγόμενο φαινόμενο του Ντόναλντ Τραμπ. Ο ίδιος ο πρόεδρος της Αμερικανικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας απεύθυνε στους συμπολίτες του, αλλά και διεθνώς, ένα βαρυσήμαντο μήνυμα, με το οποίο υποστήριξε τη διαδικασία για την καθαίρεση του Ντόναλντ Τραμπ από τη θέση του Προέδρου των ΗΠΑ.

Ο κορυφαίος Έλληνας καθηγητής Ψυχιατρικής, Νίκος Τζαβάρας, με τη βαθιά διανοητικότητα, η οποία τον χαρακτηρίζει, αλλά και με την σπάνια ευαισθησία του και την ενσυναίσθησή του, μιλάει σήμερα στην ATHENS VOICE για τον Ντόναλντ Τραμπ, για την ηγεσία του και την ψυχοπαθολογία της προσωπικότητάς του, αλλά και για την ευχέρεια των οπαδών του να πιστεύουν ακράδαντα ακόμη και τα πιο οφθαλμοφανή ψεύδη του, ακόμη και τις πιο ακραίες θεωρίες συνωμοσίας, τις οποίες λάνσαρε ο Τραμπ.

Κύριε καθηγητά, μου έκανε φοβερή εντύπωση μία αποστροφή του λόγου του προέδρου της Αμερικανικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, στην ανοιχτή επιστολή του, την οποία δημοσίευσε κατ’ αποκλειστικότητα η ATHENS VOICE:

«Πολλοί Αμερικανοί υποστηρίζουν τον Τραμπ εν μέρει εξαιτίας της μυστηριώδους ικανότητάς του να απευθύνεται προς τα χρονίζοντα συναισθήματα τους φόβου, αποκλεισμού, εξευτελισμού και κατατρεγμού, μολονότι, δρώντας ανάλογα, η επιτυχία του έχει υπάρξει κούφια, αυτοεξυπηρετούμενη και απολύτως κενή από αληθινή ενσυναισθησία. Οι υποστηρικτές του Τραμπ ταυτίζονται μαζί του γιατί εξέφρασε τα παράπονά τους υποσχόμενος την επίλυσή τους, κάτι που όμωςέπραττε με ψέματα, απάτες και ψεύτικες υποσχέσεις».

Πώς πιστεύουν τον Τραμπ, ενώ ο ίδιος τους λέει οφθαλμοφανή ψέματα;
Στην απάντηση του κ. Glover περιλαμβάνεται εν μέρει η απάντηση του ερωτήματος σας που αναδεικνύει μία απορία ουσιαστικής σημασίας. Η δημαγωγική επιτυχία ορισμένων ηγετικών φυσιογνωμιών του λαϊκισμού και του ολοκληρωτισμού προφανώς έγκειται στην ικανότητα τους να εκφράζουν με τολμηρότητα προσυνειδητές τάσεις ορισμένων κοινωνικών ομάδων παρακάμπτοντας την έλλογη εκτίμησή τους. Πρόκειται για μία υιοθέτηση και ενίσχυση σε μεγάλο βαθμό ανορθολογικών επιθυμιών που υπαγορεύουν τη δημεγερτική ρητορική ενός πολιτικού ηγέτη. Ωστόσο δύο όψεις αυτού του ιδιότυπου διαλόγου ανάμεσα σε συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες ή μάζες και της αρχηγικής φυσιογνωμίας θα ήθελα από τη δική μου οπτική να υπογραμμίσω: την υποβόσκουσα ανάγκη του ατόμου να προβάλλει σε έναν ηγέτη διογκωμένες ικανότητες επίλυσης των προβλημάτων του οπότε και τείνει να του εκχωρεί το δικαίωμα της διευθέτησης τους παραιτούμενο το ίδιο από την κριτική των αποφάσεων του - και την παρουσία στον πολιτικό βίο της αποκαλούμενης χαρισματικής προσωπικότητας της οποίας η ψυχολογική ιδιοσυστασία γνωρίζει να ανταποκρίνεται πειστικά στις προσμονές των πολιτών. Πέραν βέβαια αυτών των πολύ περιληπτικών ψυχολογικών παρατηρήσεων οι ιδιαίτερες ιστορικές πολιτικές ή οικονομικές συνθήκες στις οποίες είναι εκτεθειμένες κοινωνικές τάξεις ή πληθυσμιακές μερίδες παραμένουν καθοριστικές για την ανάδειξη ενός εξιδανικευμένου ηγέτη εξαιτίας των προβολών των οπαδών του. Ο κ. Glover τις γνωρίζει και τις απαριθμεί. Μία πρόσθετη ιστορική σύγκριση: ο Χίτλερ δεν θα ήταν σε θέση να αναπτύξει τη ‘γοητευτική’ του ρητορική αν δεν είχε ευνοηθεί από την οικονομική και πολιτική κρίση της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης.

Στην περίπτωση του Ντόναλντ Τραμπ, έχουμε να κάνουμε με μία κλασική περίπτωση ηγέτη με σαφή και βαθιά ψυχοπαθολογία, ο οποίος καθοδήγησε την υπερδύναμη για πέντε χρόνια;
Δίχως άλλο! Άλλωστε, όπως ίσως γνωρίζετε, η αποκλίνουσα συμπεριφορά του Τραμπ αποτέλεσε εξαρχής αντικείμενο οξύτατων παρατηρήσεων ψυχιάτρων οι οποίοι αισθάνθηκαν υποχρεωμένοι να εγκαταλείψουν τη μεθοδολογική τους αυστηρή επιφυλακτικότητα, που επιτάσσει την κλινική εξέταση πριν από τη διάγνωση, για να εκφράσουν τις ανησυχίες τους. Προσέξτε ιδιαίτερα αυτό που θα ήθελα να υπογραμμίσω: το ότι ο Πρόεδρος της Αμερικανικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας εγκαταλείπει τη διαρκή πολιτική ουδετερότητα, που είναι ένα από τα θεμελιώδη εργαλεία της Ψυχανάλυσης, για να απευθυνθεί στη δημοσιότητα είναι μία πλήρως ασυνήθης ενέργεια. Οι φόβοι που τον διακατέχουν είναι τέτοιας έκτασης που δεν επιτρέπουν την παρασιώπηση απτών κινδύνων προερχόμενων από την προώθηση μιας άνευ ορίων επιθετικής συνθηματολογίας κατά της Δημοκρατίας από τον ίδιο τον Πρόεδρο. Οι υποστηρικτές του ευθυγραμμίζονται μετατρεπόμενοι, όπως θα έλεγε ο Φρόυντ, σε πολλοστημόρια μιας φανατικής μάζας που άγεται και φέρεται από ανορθολογικές, παρανοϊκές  παραμορφώσεις της πραγματικότητας όπως εκτίθενται από έναν μέτρια ευφάνταστο, παιδαριώδη, ψευδολόγο πολιτικό. Το ερώτημα εντούτοις του πως επιτυγχάνεται η αποτελεσματικότητα των επιρροών του παραμένει και δεν μπορεί κατά την κρίση μου παρά να αποτελέσει ένα μελλοντικό πρόβλημα της πολιτικής και ψυχολογικής ανάλυσης. Προς το παρόν θα ήθελα σ’ αυτό το σημείο να υπενθυμίσω μόνον τη συνειδητή και ασυνείδητη δύναμη των προκαταλήψεων όπως της ρατσιστικής, του μίσους κατά των μαύρων και ξένων, πρόσφατων ιδεολογημάτων από την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, του επιδεικτικού χλευασμού των δημοσιογράφων και ακόμη της  αυθαίρετης άρνησης επιστημονικών θέσεων που ο Τραμπ ήξερε να χειρίζεται με επιτηδειότητα καλλιεργώντας παράλληλα τη φαντασίωση ότι τις συμμερίζεται.

Κύριε καθηγητά, πιστεύετε ότι η καθαίρεση ή η έξοδος του Ντόναλντ Τραμπ από την Προεδρία των ΗΠΑ θα αποδυναμώσει τα γνωστά και ισχυρά συνωμοσιολογικά σενάρια, τα οποία είχε εντάξει αριστοτεχνικά στο περιεχόμενο της εθνικής και διεθνούς πολιτικής του;
Σας ευχαριστώ γι’ αυτή την ερώτηση που διανοίγει την προοπτική για μία συνολικότερη κατανόηση του αποκαλούμενου σύγχρονου ανορθολογισμού. Ένας μεγάλο μέρος των οπαδών του Τραμπ είναι φορείς κυριολεκτικώς παράλογων δοξασιών οι οποίες σχετίζονται με την απόρριψη τεκμηριωμένων επιστημονικών συμπερασμάτων ή ανακαλύψεων όπως την ύπαρξη του κορωνοιού ή των μέτρων καταπολέμησής του. Η διάδοσή τους έχει πάρει πλέον τις διαστάσεις ενός διεθνούς φαινομένου που παραπέμπει κατά τη γνώμη μου σε ενδοψυχικές ανάγκες οι οποίες επίσης πρέπει να μη διαφεύγουν της κοινωνιολογικής και ψυχολογικής ερμηνείας. Οι ακλόνητες πεποιθήσεις που συνοδεύουν τις συνωμοσιολογικές θεωρίες ανταποκρίνονται στα γνωρίσματα των παρανοϊκών ιδεών που δεν επιδέχονται κριτικής διεργασίας – γιατί άλλωστε αυτό το στοιχείο της απρόσβλητης ακαμψίας τις καθιστά άτρωτες απέναντι στον ορθό λόγο. Έτσι η οποιαδήποτε αμφισβήτησή τους απορρίπτεται με βεβαιότητα ως προϊόν αποπλάνησης ή της βούλησης αόρατων κέντρων εξουσίας που απεργάζονται τον οικουμενικό έλεγχο κτλ. Με την υιοθέτησή τους ο πεπεισμένος για την αλήθεια τους μετατρέπεται σ’ ένα πανίσχυρο αρνητή της σημερινής ασφυκτικής παρουσίας της επιστήμης διαθέτοντας πλέον μία δική του απλή θεωρητική κατασκευή  που συντηρεί την έπαρση του Εγώ του. Είναι προφανές πως η «ιδιοφυΐα» του λαϊκιστή και δημαγωγού αναζητά τη συμμαχία και την ενδυνάμωση τέτοιων συλλογικών εκφάνσεων γιατί με την αποδοχή ανυποχώρητων προσμονών και πεποιθήσεων εξασφαλίζει αντίστροφα τη μεγαλύτερη δυνατή αποδοχή του από τους φορείς τους. Πολλές φορές αυτού του είδους η σύμπνοια οδηγεί σε αυτοκαταστροφικές εμμονές και επιλογές. Σκεφτείτε την τοποθέτηση του Τραμπ στην αντιμετώπιση της τραγικής πανδημίας που μαστίζει την ανθρωπότητα. Όχι μόνον απέκρουσε εξαρχής την ισότιμη συνομιλία του ως πολιτικού εκπροσώπου της χώρας του με τους επιδημιολόγους, αλλά έφτασε στο σημείο να διακηρύσσει προσωπικές φαρμακολογικές προτάσεις για την αναχαίτιση του κινεζικού ιού. Αυθαίρετες αντιλήψεις που διαδόθηκαν στη Βραζιλία από τον εκεί δημαγωγό πρόεδρο. Αντιπαρέρχομαι τη γνωστή με υπεροψία επαναλαμβανόμενη άρνηση της χρησιμότητας της μάσκας μαζί με την καταγγελία του Διεθνούς Οργανισμού Υγείας για να υπενθυμίσω τον μεγαλύτερο κίνδυνο  που προέκυψε από τη συνεχιζόμενη, δευρυνόμενη αναντίρρητη ταύτιση των υποστηρικτών με το περιεχόμενο του λόγου του – όπως κατάδειξαν τα εφιαλτικά γεγονότα στο Καπιτώλιο.     

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η αποδοχή των θεωριών συνωμοσίας από μεγάλη μερίδα των πολιτών προϋποθέτει ένα ορισμένο υπόβαθρο ψυχοπαθολογίας εκ μέρους τους; Μήπως αυτός είναι ο λόγος, για τον οποίον η ορθολογική συζήτηση δεν επηρεάζει καθόλου την υποστήριξη, την οποία απολαμβάνουν τέτοιες θεωρίες;
Το ξέρετε πως δεν είμαι φίλος του εκψυχιατρισμού της ερμηνείας της κοινωνικής συμπεριφοράς των πολιτών. Περισσότερο με απασχολεί η κατανόηση της ως έκφραση αναγκών που σχετίζονται με όλους μας, ως έκφραση αμυντικών μηχανισμών που μπορούν σε δεδομένες ιστορικές στιγμές να επικρατήσουν ως κοινωνικά φαινόμενα παλινδρόμησης σε ορισμένες πληθυσμούς. Ο Glover σημειώνει το ενδιαφέρον της ψυχανάλυσης τόσο για την ατομική όσο και για την ομαδική ψυχολογία. Η ιδιαιτερότητα της ψυχαναλυτικής προσέγγισης, ερμηνευτικής στηρίζεται στη σύγκριση του αποκαλούμενου υγιούς ατόμου μ’ εκείνο που διατρέχεται είτε από επιβαρύνσεις της ψυχοσεξουαλικής του εξέλιξης είτε από μεταβαλλόμενες ιστορικές δοκιμασίες. Καμία μορφή νευρωτικής, ψυχωτικής ή διαστροφικής συμπεριφοράς δεν μας είναι παντελώς ξένες. Το ίδιο θα ήθελα να υποστηρίξω και για το θέμα που μας απασχολεί. Προβλήματα φανατισμού, επιθετικής απόκρουσης των άλλως σκεπτομένων, επιτακτικής αποδοχής ιδεολογικών σχημάτων, εξιδανίκευσης ηγετικών ταγών, έστω παροδικής εκχώρησης των δημοκρατικών μας δικαιωμάτων δεν μας είναι πρωτόγνωρα και ξένα προς τις προσωπικές μας εμπειρίες, δισταγμούς ή αμφίρροπες τάσεις. Η δε ιστορία του είδους μας, από τις αρχέγονες καταβολές του ως σήμερα, διακρίνεται για τις δυσκολίες μαθητείας στην επιστημονική πρόοδο και στον διαφωτισμό ενώ παρακολουθείται από προκαταλήψεις, προλήψεις, ιδεοληψίες απαραίτητα κατά καιρούς εργαλεία για την εξήγηση του κόσμου. Υπ’ αυτή την έννοια θέλω και εγώ να πιστεύω πως η αποκατάσταση, η προώθηση του δημοκρατικού διαλόγου που αποσκοπεί στην κατ’ αρχήν συνειδητοποίηση και ερμηνεία των συγκρούσεων είναι σε θέση – με μεγάλες πιθανόν δυσκολίες – να οδηγήσει στην επεξεργασία τους. Η κατανόηση έχει ως αφετηρία τη διαπίστωση όμοιων βιωμάτων.

 Και τι συμβαίνει; Γιατί ορισμένοι άνθρωποι είναι πιο επιρρεπείς στην αποδοχή των θεωριών συνωμοσίας; Υπάρχουν μεταβλητές, οι οποίες να λειτουργούν ως προβλεπτικοί δείκτες για την αποδοχή των θεωριών συνωμοσίας από τα άτομα;
Ξέρουμε πως θεωρίες συνωμοσίας υπήρχαν ανέκαθεν και μάλιστα παραδόξως μπορούν να συνυπάρχουν σε πολλά άτομα με σπάνιες ορθολογικές επιδόσεις. (Στο ερώτημα αυτό – εξαιρετικής δυσκολίας - πρόκειται στο εγγύς μέλλον να εστιαστούν δύο διεπιστημονικές εκδηλώσεις που προγραμματίζονται.) Τα τελευταία χρόνια δημιουργείται η εντύπωση ότι πολλαπλασιάζονται τόσο οι συνωμοσιολογικές συλλήψεις όσο και οι εμφανείς οπαδοί τους. Όταν μιλούμε – έστω καταχρηστικά – για θεωρίες εννοούμε πονήματα μιας ορισμένης συλλογιστικής η οποία συντίθεται από τη λογική, λογικοφανή ανάπτυξη ορισμένων αρχικών επιφοιτήσεων, όπως λ.χ. ότι ο Μπιλ Γκέιτς είναι υπεύθυνος για την λοίμωξη του κορωνοϊού. Η πρώτη αυτή αδιάσειστη έμπνευση θα οδηγήσει σε πλήθος επιμέρους συμπερασμάτων τα οποία τω όντι διεκδικούν την καθολικότητα μιας θεωρίας χάρη της οποίας η πολυπλοκότητα του κόσμου ανάγεται στους παντοδύναμους χειρισμούς μιας «σατανικής» προσωπικότητας. Όπως δε, περιγράφεται σε σχετικές δημοσιεύσεις το ρεύμα των «συνωμοσιολόγων» τροφοδοτείται από διάφορες ισχυρές ιδεολογικές παραδόσεις ως επί το πλείστον ακροδεξιάς προέλευσης, αλλά και ατόμων που στρέφονται με γλώσσα υψηλών συγκινήσεων κατά κρατικών μέτρων για την υπεράσπιση της υγείας των πολιτών. Με το ίδιο συνονθύλευμα επικλήσεων της αλήθειας που καταστρέφεται από την αυθαιρεσία σκοτεινών δυνάμεων συμβιώνουν νοσταλγικές φαντασιώσεις υπέρ ενός εγκαταλελειμμένου παρελθόντος. Κοινός παρονομαστής η αποστροφή της ισχύουσας επιστημονικής γνώμης. Είναι επίσης άκρως ενδιαφέρουσα η παγκοσμιοποίηση των ίδιων ή ανάλογων θεωριών που προδίδουν ταυτίσεις με αδιάσειστες διαπολιτισμικές προκαταλήψεις.
Εξυπακούεται ότι τα περισσότερα ευάλωτα άτομα πρέπει να αναζητηθούν ανάμεσα σ’ εκείνους των οποίων το αδύνατο Εγώ και προβληματικό Υπέρ-Εγώ, η έλλειψη της συνειδησιακής αυτονομίας, ευνοεί την παλινδρόμηση, την οπισθοδρόμηση σε φάσεις της παιδικής ηλικίας όπου η ερμηνεία του κόσμου μπορούσε να αποδοθεί σε μαγικές υπάρξεις. Η θεωρία συνωμοσιολογίας εξασφαλίζει την υπεροχή απέναντι στον ορθολογισμό του οποίου οι εκπρόσωποι είναι περισσότερο διστακτικοί όταν επιχειρηματολογούν από εκείνους που εμπιστεύονται την εύκολη εφαρμογή της προκατάληψης. Βεβαίως, θέλω να επαναλάβω, πως η εμφάνιση ή επανεμφάνιση μαζικών τάσεων υπέρ της υιοθέτησης «συνωμοσιολογιών» συναρτάται με την ιστορική πραγματικότητα η οποία ωστόσο μπορεί να αναδείξει σε περιόδους κρίσης ελλοχεύουσες ετοιμότητες στην υποκειμενική σφαίρα.   

Οι εικόνες από το υπό κατάληψη Καπιτώλιο στις ΗΠΑ μας υπέβαλαν την εντύπωση ότι η υποστήριξη στον Ντόναλντ Τραμπ και τις σχετικές θεωρίες συνωμοσίας, τις οποίες καλλιεργεί, συνδέονται με το εικαζόμενο χαμηλό μορφωτικό επίπεδο και την κοινωνική και οικονομική περιθωριοποίηση των οπαδών του. Έχει βάση στην πραγματικότητα αυτή η εντύπωση;
Δεν είμαι ίσως ο καταλληλότερος για να περιγράψω με την απαιτούμενη ακρίβεια τις ιδιομορφίες και τους όρους της κοινωνικής και πολιτικής εξέλιξης που οδήγησαν στην ανταρσία ενός μαινόμενου όχλου. Προφανώς αποτελούν κατάληξη γενικότερων μεταβολών με επιπτώσεις στην πολιτική συνείδηση συγκεκριμένων ομάδων οι οποίες στρέφονται αδίστακτες προς στιγμήν κατά της Δημοκρατίας. Ο κ. Glover υπαινίσσεται κινδύνους που διατρέχουν τον γενικότερο πολιτικό βίο των ΗΠΑ. Και εκείνο που για μένα προέχει είναι η αναφορά του στο γεγονός ότι ο Τραμπ επέτυχε να εκφράσει εν μέρει τη δυσφορία και αποξένωση παραμελημένων και αποκλεισμένων που μετατράπηκαν σε ακραιφνείς οπαδούς του.  Δεν μπορώ να υιοθετήσω εύκολα την υπόθεση πως η αντιδημοκρατική συμπεριφορά ήταν μόνον απόρροια χαμηλού μορφωτικού επιπέδου. Συντρέχουν προφανώς περισσότεροι λόγοι που δεν επέτρεψαν – και ίσως δεν θα επιτρέψουν εύκολα – τη συνειδητοποίηση ουσιαστικότερων πολιτικών αναγκών και την προαγωγή της αυτογνωσίας. Μόνον η μόρφωση δεν υπήρξε ποτέ ασφαλές εχέγγυο θωράκισης κατά του ολοκληρωτισμού ή ακόμη και κατά του λαϊκισμού.