Τα πανεπιστήμια μετά την πανδημία

Η τριακονταετής πανεπιστημιακή διαδρομή μου σε τρεις χώρες, μεταξύ αυτών και η πολυετής ακαδημαϊκή εμπειρία στην Ελλάδα έχουν αναδείξει από χρόνια τα βασικά χαρακτηριστικά που έχουν καθοριστικά αρνητική επίδραση στην πανεπιστημιακή λειτουργία και χρήζουν διόρθωσης. Έχουν διαχρονικά αποτελέσει αντικείμενο έντονης συζήτησης και προσπάθειας διόρθωσής τους, δυστυχώς όμως αυτή προσκρούει στην αδράνεια της πανεπιστημιακής κοινότητας, κυρίως πολλών καθηγητών που έχουν βολευτεί με το υπάρχον σύστημα. Το επιχείρημα που ακούγεται ότι το ελληνικό πανεπιστήμιο δεν μπορεί να αλλάξει γιατί δεν θέλει το ίδιο να αλλάξει ίσως έχει βάση αλλά είναι ανησυχητικό για το μέλλον της χώρας.

Το πανεπιστήμιο δεν είναι ιδιοκτησία της πανεπιστημιακής κοινότητας, ούτε κάποιων κομμάτων και των συγγενών τους πολιτικών γκρουπούσκουλων που συχνά παρασιτούν πολιτικά μέσα του. Είναι ιδιοκτησία του ελληνικού λαού: πολλοί το επικαλούνται αλλά λίγοι το υπηρετούν. Το δημόσιο πανεπιστήμιο χρηματοδοτείται από το υστέρημα του Έλληνα φορολογούμενου και του λιγότερο ευνοημένου πολίτη, τα παιδιά του οποίου έχουν σχεδόν μοναδική πιθανότητα πανεπιστημιακής μόρφωσης σε αυτό. Η κυβέρνηση έχει υποχρέωση να αγνοήσει τις σειρήνες του ανέφικτου και να προχωρήσει στις αναγκαίες διορθώσεις. Κατά τη γνώμη μας, καθοριστική και πολλαπλασιαστική επίδραση στη βελτίωση του δημοσίου πανεπιστημίου θα έχουν οι παρακάτω δράσεις: 

1) Οι εκλεγμένοι σήμερα από τους καθηγητές πρυτάνεις δυστυχώς δρουν κατά πλειοψηφία με έντονο πελατειασμό, στηρίζουν τα συμφέροντα των εκλεκτόρων τους και ασκούν πολιτική στρογγυλοποίησης των προβλημάτων ή ευμενούς σχέσης με την εκάστοτε εξουσία. Ένας επιλεγμένος από το Συμβούλιο του Ιδρύματος Πρύτανης μετά από διεθνή προκήρυξη και συγκεκριμένο ανανεούμενο τετραετές συμβόλαιο καθηκόντων είναι λιγότερο δεκτικός σε ενδοακαδημαϊκές πιέσεις και πελατειασμό. Η τυχόν ανεπάρκειά του διορθώνεται τάχιστα με την αντικατάστασή του από το Συμβούλιο Ιδρύματος.

2) Οι βίαιες πολιτικές μειοψηφίες διαλύουν για δεκαετίες την κανονικότητα του πανεπιστημίου, κατά βούληση και ατιμωρητί. Τραυματίζουν τη δημοκρατική λειτουργία του και περιορίζουν την ελευθερία έκφρασης. Η βία αλλοιώνει τη φυσιογνωμία των πανεπιστημίων, παραδειγματίζει ως αποτελεσματική πρακτική τους φοιτητές και μειώνει την εκπαιδευτική, ερευνητική και καινοτόμο αξιοπιστία των ιδρυμάτων σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Η αδυναμία των πανεπιστημιακών να προστατεύσουμε το πανεπιστήμιο και τα μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας είναι πλέον περισσότερο από εμφανής στην κοινωνία και μας προσβάλλει. Η διεθνής πρακτική σε πολλές χώρες (Αμερική, Καναδάς, Μ. Βρετανία) της πανεπιστημιακής αστυνομίας είναι αδήριτη ανάγκη για το ελληνικό δημόσιο πανεπιστήμιο, το οποίο χρειάζεται μια επαγγελματική πανεπιστημιακή αστυνομία ως παράρτημα της ελληνικής αστυνομίας. Όπως δηλαδή συμβαίνει σε πολλά πανεπιστήμια του εξωτερικού, που μάλιστα δεν αντιμετωπίζουν προβλήματα βίας ανάλογα των ελληνικών. Η πνευματική και υλικοτεχνική περιουσία των πανεπιστημίων και το ανθρώπινο κεφάλαιο τους είναι σήμερα στο έλεος αντιδημοκρατικών ταγμάτων εφόδου. 

3) Σε αρκετές περιπτώσεις επικρατεί η αναξιοκρατία στην επιλογή/εκλογή καθηγητών με ανεπτυγμένο εσωτερικό σύστημα πελατειασμού. Το υπάρχον σύστημα διευκολύνει την ακαδημαϊκή ενδογαμία και μειώνει την ποιότητα του εκπαιδευτικού και ερευνητικού προσωπικού. Η εκλογή των καθηγητών έχει ανάγκη συγκεκριμενοποίησης κριτηρίων ανά ίδρυμα και επιστημονικό αντικείμενο, και την αντικειμενική αξιολογική εισήγηση για την ποιότητα των υποψηφίων από ανεξάρτητους διεθνείς εξωτερικούς εισηγητές προς το σώμα των εσωτερικών Ελλήνων εκλεκτόρων. 

4) Η αξιολόγηση οφείλει να είναι ο κεντρικός πυλώνας της αναδιοργάνωσης και της χρηματοδότησης των πανεπιστημίων και η ανεξάρτητη εξωτερική αξιολόγηση σχολών και ιδρυμάτων καθοριστικής σημασίας για τον σχεδιασμό πολιτικής. Είναι περισσότερο από επίκαιρη η διοικητική και επιστημονική αναδιοργάνωση και ουσιαστική στελέχωση της Αρχής Αξιολόγησης και Πιστοποίησης σπουδών και ιδρυμάτων, υπό τη νεοσυσταθείσα Εθνική Αρχή Ανώτατης Εκπαίδευσης (ΕΘΑΑΕ).

5) Η στήριξη της χρηματοδότησης από τον ιδιωτικό τομέα και ο συντονισμός των πανεπιστημίων με τις ανάγκες της οικονομίας (παραγωγική βάση) και της κοινωνίας (κοινωνικά δίκτυα στήριξης μετά την πανδημία) θα ενδυναμώσει τον εκσυγχρονισμό τους και την επιτυχή ενσωμάτωση των αποφοίτων στην αγορά εργασίας. Η συνεργασία στην οργάνωση των μεταπτυχιακών προγραμμάτων καθώς και των προγραμμάτων κατάρτισης με τις επιχειρήσεις, η χρηματοδότηση από τον ιδιωτικό τομέα θέσεων καθηγητών και ερευνητών (endowed chairs) καθώς και υποτροφιών φοιτητών θα στηρίξει τις προσπάθειες συντονισμού σπουδών, εργασίας, οικονομίας και κοινωνίας. 

6) Το οργανόγραμμα και ο εσωτερικός κανονισμός κάθε πανεπιστημίου θα διασφαλίσει την διαφορετική ταυτότητα και προσανατολισμό του. Τα ιδρύματα οφείλουν να λειτουργήσουν με υπευθυνότητα στα θέματα οργάνωσης τους ώστε να στηρίξουν πειστικά στη χρηματοδοτούσα κοινωνία το διαχρονικό αίτημά τους για το αυτοδιοίκητό τους. Ο συναγωνισμός στην ποιότητα και στη χρηματοδότηση θα αποτελέσει κινητήρια δύναμη εκσυγχρονισμού τους.

7) Η ανάγκη κατάργησης ή/και σύμπτυξης τμημάτων και σχολών είναι από χρόνια εμφανής. Είναι κοινό μυστικό ο υπερβολικός αριθμός ομοειδών τμημάτων. Τμήματα με χαρακτήρα μεταπτυχιακής εξειδίκευσης ή επαγγελματικής κατάρτισης ή αυτά με ελάχιστους ή φανταστικούς καθηγητές πρέπει να ενσωματωθούν σε συγγενή τους η να καταργηθούν, μετά από εξωτερική αξιολόγηση. 

Η εποχή μετά την πανδημία θα είναι πολύ δύσκολη τόσο κοινωνικά όσο και οικονομικά και η χώρα θα χρειαστεί όσο ποτέ άλλοτε την επιστημονική γνώση των πανεπιστημίων για την αναδιάταξη της παραγωγικής της βάσης και τη στήριξη της κοινωνίας στις πολλαπλές εργασιακές απώλειες και τις κοινωνικές προκλήσεις λόγω της πανδημίας. Η κυβέρνηση θα κριθεί από την ικανότητά της να αλλάξει ουσιαστικά το τοπίο των πανεπιστημίων και να τα εντάξει στην προσπάθεια ανάκαμψης της χώρας και όχι από τη μικροδιαχείριση των όποιων συμφερόντων της πανεπιστημιακής κοινότητας.