Τι συνέβη; Και τι μας συμβαίνει;

Στην Ευρώπη, παρότι έχουμε υποκύψει στον πολιτιστικό σχετικισμό βρίσκοντας θεσπέσιο οτιδήποτε μη ευρωπαϊκό και μη δυτικό, συνεχίζουμε να βλέπουμε τις Ηνωμένες Πολιτείες με ευρωπαϊκό βλέμμα.

Άνθρωποι, ομάδες και παρατάξεις χωρίς πολιτική αρετή ζούσαν πάντοτε ανάμεσά μας· σε μερικές φάσεις της ιστορίας ―λόγου χάρη κατά την άνοδο των ευρωπαϊκών ολοκληρωτισμών― αποτελούσαν την πλειοψηφία. Σήμερα εμφανίζονται με διάφορα ονόματα: συνωμοσιολόγοι, τραμπιστές (όπου συγχωνεύονται παλιότερες εμφυλιοπολεμικές συμμορίες), Κίτρινα Γιλέκα, τερατουργήματα της cancel culture και αντάρτες της κοινωνικής δικαιοσύνης. Τι συνέβη; Και τι μας συμβαίνει;

H ελευθεριακή φιλοσοφία των δεκαετιών 1960 και 1970, που διαδέχτηκε τη φιλοσοφία της υποψίας –Φρόιντ, Μαρξ και Νίτσε– αποδόμησε την ιδέα των οικουμενικών ανθρώπινων δικαιωμάτων μαζί με το ίδιο το δημοκρατικό ιδεώδες. Η προοπτική της προόδου έχασε τη λάμψη της και το θριαμβεύον άτομο του παρελθόντος έγινε ο άνθρωπος σε ψίχουλα. Να τι εννοώ: μέχρι το 1989, μέχρι τα γεγονότα της πλατείας Τιενανμέν στο Πεκίνο, πολλοί άνθρωποι στη Δύση πίστευαν ότι οι Κινέζοι θα αναγνώριζαν ως οικουμενικά τα δημοκρατικά ιδεώδη – το ίδιο πίστευαν, και ίσως πιστεύουν ακόμα, για τους μουσουλμάνους.

Όταν έγινε προφανές ότι η Ανατολή θα παρέμενε είτε θεοκρατική, είτε δικτατορική, είτε και τα δύο, ένα μέρος των Δυτικών προσχώρησε σ’ ένα ευρύ κίνημα σχετικισμού· στην πραγματικότητα, οι Δυτικοί συνθηκολόγησαν: αφού δεν μας πλησιάζετε εσείς, σας πλησιάζουμε εμείς· αφού δεν ενστερνίζεστε εσείς τις δικές μας ιδέες, ενστερνιζόμαστε εμείς τις δικές σας. Η αντίδραση του άλλου μέρους των δυτικών κοινωνιών στον σχετικισμό, στην υποχώρηση των αξιών, ήταν, όπως θα περίμενε κανείς, σφοδρή και διχαστική. Οι κοινωνίες απέκτησαν καινούργιες πολιτισμικές ρωγμές ακριβώς τη χρονική στιγμή όπου οι μεγάλες οικονομικές ανισότητες είχαν αρχίσει να μειώνονται.

Ο σχετικισμός είναι έργο των Δημοκρατικών οι οποίοι στα μάτια των υπολοίπων δείχνουν να μην υπερασπίζονται τις δυτικές, αμερικανικές αξίες. Και σαν μην έφτανε αυτό, περιφρονούν τον νατιβισμό, την απλή επιθυμία απλών ανθρώπων να αγκιστρώνονται στον τόπο και στον τρόπο της ζωής τους, καθώς και σε ό,τι θεωρούν σωστό και δίκαιο. Ανάμεσα στις κοινωνικές επιπτώσεις του σχετικισμού, που, με τη σειρά του συνδέεται με την παγκοσμιοποίηση, είναι ποικίλες μορφές εκτροχιασμού, παραφοράς και εξέγερσης.

O Tραμπ λέει: «Δεν έχασα. Με εμπόδισαν να κερδίσω». Αυτή η φαντασίωση, υλικό προπαγάνδας τεράστιας έντασης και εμβέλειας, πυροδότησε τις ασχημίες στην Ουάσιγκτον. Δεν είναι λογικό να χάνει ένας winner, έγινε νοθεία. 

Κάποτε, στην Ευρώπη οι εξεγέρσεις κατευθύνονταν εναντίον των ευγενών και της αριστοκρατίας· σήμερα κατευθύνονται κατά της εξουσίας που εκλαμβάνεται ως επιρρεπής στη μοναρχία - απολυταρχία. Στις ΗΠΑ το σχήμα είναι απλούστερο: Ποιος κερδίζει; Ποιος είναι πρωταθλητής; Ποιος είναι σταρ; Ποιος είναι Νούμερο 1; Ποιος βρίσκεται στην κορυφή; Το αμερικανικό λεξιλόγιο περιλαμβάνει λέξεις που μεταφράζονται αδέξια στις ευρωπαϊκές γλώσσες: winner-loser, success story, number one, top guy, alpha male. Όταν ο winner χάνει, οι άνθρωποι σαστίζουν. Όχι μόνο επειδή ο κατ’ εξοχήν κερδισμένος –πλούσιος, επιτυχημένος, με εμφανίσιμη σύζυγο κτλ– έχασε αλλά κι επειδή οι μισοί Αμερικανοί χαίρονται με την ήττα του. Τι λογής Αμερικανοί είναι τούτοι; Η συμπεριφορά τους είναι τελείως un-American. O ίδιος ο Tραμπ λέει: «Δεν έχασα. Με εμπόδισαν να κερδίσω». Αυτή η φαντασίωση, που έγινε υλικό προπαγάνδας τεράστιας έντασης και εμβέλειας, πυροδότησε τις ασχημίες στην Ουάσιγκτον. Δεν είναι λογικό να χάνει ένας winner, άρα έγινε νοθεία. 

Θυμηθείτε πώς εξελέγη ο Τζορτζ Μπους τζούνιορ: τότε πράγματι είχε γίνει νοθεία, ο Αλ Γκορ όμως φέρθηκε σαν τζέντλεμαν του Νότου και δεν προχώρησε στη διεκδίκηση των χαμένων ψήφων. Ο Τραμπ και οι οπαδοί του είναι διαφορετικός κόσμος και η ριζοσπαστικότητά τους οφείλεται σε μια σειρά φαινόμενα και παράγοντες: ο πρώτος είναι η προπαγάνδα η οποία έχει απελευθερωθεί πλήρως εξαιτίας των ηλεκτρονικών δικτύων. Η ομάδα fringe-politics που υπάρχει λίγο-πολύ σε όλες τις χώρες, στις ΗΠΑ ήταν ανέκαθεν εξαιρετικά θορυβώδης. Και οι σημερινές συνθήκες την καθιστούν εκκωφαντική.

Παρά το κοινοτικό ιδεώδες –εξέλιξη του τζεφερσονικού «αγροτικού ιδεώδους» που έχει, έτσι κι αλλιώς εξασθενίσει λόγω της πολυπολιτισμικότητας και της πολιτικής ορθότητας– και παρά τη δημοκρατική αρχή του affectio societatis, της επιθυμίας για ενότητα, η αμερικανική δημοκρατία επέλεξε τον δρόμο της σαλαμοποίησης· του κοινωνικού κατατεμαχισμού. Η σαλαμοποίηση δεν είναι κατακόρυφη σύμφωνα με τη μαρξιστική φαντασίωση· είναι οριζόντια. Με αυτή την πολιτική που κατακερματίζει την κοινωνία σε ομάδες βάσει αυθαιρέτων και πιθανότατα δευτερευόντων κριτηρίων, όπως είναι το χρώμα του δέρματος ή το κοινωνικό φύλο, δόθηκε βήμα και δυσανάλογη βαρύτητα σε ομάδες πολιτικού περιθωρίου: συνωμοσιολόγους, ελευθεριακούς εναντίον του κράτους, των θεσμών και της φορολογίας, τρελούς του θεού, τρελούς των όπλων και τρελούς σκέτο.

Το Δημοκρατικό Κόμμα πρέπει να αναλάβει την ευθύνη αυτής της σαλαμοποίησης την οποία εκμεταλλεύεται η ακροδεξιά ―έχουμε μακρύ δρόμο να διανύσουμε μέχρι να κατανοήσουν οι Δημοκρατικοί την παγίδα της πολιτικής των μειονοτήτων. Όσο για τους Ρεπουμπλικανούς, βλέπουν μονάχα επιτυχημένους και αποτυχημένους, πλούσιους και φτωχούς: όταν ένας Αφροαμερικανός είναι φτωχός ίσως πράγματι τον βλέπουν σαν αράπη· όταν ένας γκέι είναι φτωχός ίσως αναφέρονται σ’ αυτόν, ψιθυριστά, με παλαιότερα politically incorrect ονόματα.

Θέλω να πω: οι Ρεπουμπλικανοί μοιάζουν με τον Σκρουτζ Μακ Ντακ που τα μάτια του έπαιρναν το σχήμα του δολαρίου ($)· ήρωάς τους είναι ο Γκαστόνε ΜακΝτακ, ο πλούσιος, τυχερός και glamorous εξάδελφος του Ντόναλντ Ντακ. Ο Τραμπ, παρά τη συνωνυμία, δεν είναι ο Ντόναλντ, είναι ο Γκαστόνε: η ήττα του στις εκλογές, με μικρή διαφορά από τον Τζο Μπάιντεν, ήταν γι' αυτούς, εκτός από δυσάρεστη έκπληξη, μια διασάλευση της τάξης των πραγμάτων – ο Γκαστόνε δεν αντιμετωπίζει ποτέ ατυχίες. Οι Ρεπουμπλικανοί, ακόμα κι όταν δεν είναι τραμπιστές, βλέπουν τον κόσμο σαν γουέστερν: από την τετράγωνη ιδέα τους για την ύπαρξη λείπουν οι λεπτές αποχρώσεις. Οι Δημοκρατικοί είναι πιο υποκριτές – όπως όλοι οι άνθρωποι και οι παρατάξεις που έχουν, ή πιστεύουν ότι έχουν, ηθικό πλεονέκτημα.

Η εξαλλοσύνη των οπαδών του Τραμπ οφείλεται επίσης στις ζημιές της παγκοσμιοποίησης οι οποίες ωστόσο αφορούν ολόκληρη την αμερικανική κοινωνία

Η εξαλλοσύνη των οπαδών του Τραμπ οφείλεται επίσης στις ζημιές της παγκοσμιοποίησης οι οποίες ωστόσο αφορούν ολόκληρη την αμερικανική κοινωνία. Η αποβιομηχάνιση (σχετική, το φαινόμενο έχει υπογραμμιστεί υπέρ το δέον) και η στροφή της οικονομίας στην πληροφορική ήταν ανώδυνη για όσους είχαν πρόσβαση σε καλύτερη μόρφωση – αλλά το επίπεδο της παιδείας στις ΗΠΑ δεν ακολουθεί τις εξελίξεις στην εργασία, με αποτέλεσμα μεγάλες μάζες να μένουν πίσω απαιτώντας και νοσταλγώντας μορφές απασχόλησης και αμοιβής που έχουν ξεπεραστεί.

Οι προπαγανδιστικές αντισυστημικές πλατφόρμες στελεχώνονται από ανθρώπους χαμηλής μόρφωσης και απευθύνονται σε ανθρώπους όχι μόνο χαμηλής τυπικής μόρφωσης αλλά και στενού ορίζοντα, με κύρια χαρακτηριστικά τον εθνικισμό, τον επαρχιωτισμό, τη μαγική σκέψη και συχνά τη θρησκοληψία. Αν το κίνημα των Κίτρινων Γιλέκων στη Γαλλία ήταν μια εκδήλωση εκδίκησης και φθόνου, στις ΗΠΑ τα αυθόρμητα βίαια κινήματα οφείλονται σε μια πλάνη: μας κοροϊδεύουν, μας κυβερνά μια un-American ελίτ που περιφρονεί τις αμερικανικές αξίες. Τι κόσμος είναι αυτός όπου οι δισεκατομμυριούχοι φοράνε μακό μπλουζάκια και σαγιονάρες, και ψηφίζουν σοσιαλιστές; Τις απαντήσεις δίνουν τα social media από τα οποία οι άνθρωποι είναι εξαρτημένοι: οι άλλες πηγές πληροφόρησης απαιτούν υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο.

Aν και η περιφρόνηση του «λαουτζίκου» γέννησε τον λαϊκισμό, ο Τραμπ δεν μπορεί να ενταχθεί στον ορισμό: ο λαϊκισμός περιλαμβάνει μέτρα υπέρ των φτωχών (π.χ. επιδόματα, χαμηλή φορολογία, χατίρια, νομική χαλαρότητα) που δεν είναι δημοφιλή στις ΗΠΑ και που παραμένουν σπεσιαλιτέ των Δημοκρατικών. Αυτό που προσέφερε ο Τραμπ στους φτωχούς είναι το όνειρο του winner, του top guy και τα τοιαύτα – κάτι που δεν έχει κανένα νόημα στην Ευρώπη, αλλά που ενώνει μεγάλο μέρος Αμερικανών της ενδοχώρας.

Στην Ευρώπη, παρότι έχουμε υποκύψει στον πολιτιστικό σχετικισμό βρίσκοντας θεσπέσιο οτιδήποτε μη ευρωπαϊκό και μη δυτικό, συνεχίζουμε να βλέπουμε τις Ηνωμένες Πολιτείες με ευρωπαϊκό βλέμμα. Όσο για τους Αμερικανούς, τουλάχιστον για όσους μοιράζονται την ηθική και αισθητική των εισβολέων του Καπιτωλίου, δεν μας βλέπουν καν· κι όταν μας βλέπουν, είμαστε ένας εφιάλτης: σοσιαλισμός στα φλεγόμενα Γόμορρα. Αλλά το πρόβλημα είναι δικό τους: σήμερα κανείς δεν μπορεί να εγγυηθεί ότι η αιματοχυσία ήταν «απλώς» το επεισοδιακό τέλος μιας τοξικής προεδρίας. Έχουμε κάθε λόγο να φοβόμαστε ότι ήταν η αρχή μιας πολιτικής εκτροπής κατά την οποία ο όχλος θα βαδίζει όπου τα άτομα φοβούνται να διαβούν.