Τα φτηνά μου επιχειρήματα

Σε δύο χριστιανικές χώρες στον κόσμο υπάρχει καθεστώς επίσημης, κρατικής θρησκείας χωρίς συνταγματικές και νομικές υποσημειώσεις: στη Ζάμπια ―πρώην Βόρεια Ροδεσία― και στην Ελλάδα. Στις υπόλοιπες χώρες με ιουδαιοχριστιανική παράδοση, η Εκκλησία είτε έχει διαχωριστεί συνταγματικά από το κράτος, είτε έχει διαχωριστεί de facto διατηρώντας την ιδιότητα του τελετάρχη. Με λίγα λόγια, μόνο οι ισλαμικές χώρες παραμένουν θεοκρατίες, εφόσον η ιστορία και η θρησκεία τους τις κρατά όχι μόνο μακριά από τη νεωτερικότητα αλλά και σε θέση μάχης εναντίον της. Αναγνωρίζω ότι η σύγκριση της Ελλάδας με την Αφρική είναι φτηνό επιχείρημα, κλισέ, και επιπλέον συνήθως άδικο για τις περισσότερες αφρικανικές χώρες που μοχθούν, που κάνουν ό,τι μπορούν. Εμείς δεν κάνουμε ό,τι μπορούμε, αν και υπάρχουν καλές μέρες όπου πείθομαι περί του αντιθέτου.

Στις χώρες όπου δεν ακούγεται το αίτημα του διαχωρισμού Εκκλησίας-κράτους ―τουλάχιστον τρεις αιώνες πριν από την πρώτη του πολιτική διατύπωση― οι λαοί είτε έχουν μακρύ δρόμο να διανύσουν, όπως συμβαίνει με τους μουσουλμανικούς, είτε δεν αντιμετωπίζουν παρεμβατικές εκκλησίες, δηλαδή έχει ολοκληρωθεί και επιτύχει η κατανομή των αρμοδιοτήτων και των καθηκόντων χωρίς σύγχυση, αλληλοεπικαλύψεις και αψηφισιά του νόμου. Σε όλον τον ανεπτυγμένο κόσμο, ακόμα και στις πλέον θρησκόληπτες αμερικανικές πολιτείες, οι άνθρωποι δεν διανοούνται να αμφισβητήσουν τον νόμο ως μέλη ενός εκκλησιάσματος ―όχι ότι κατά καιρούς δεν έχουν αναδυθεί παλαβές αιρέσεις και τυχοδιώκτες θρησκευτικοί ηγέτες· η μεγάλη θρησκευτική ποικιλομορφία είναι γόνιμο έδαφος για την ανάπτυξη αλλόκοτων πεποιθήσεων που θέτουν σε δοκιμασία τους νόμους ή που τους παραβιάζουν ανοιχτά. Εντούτοις, ακόμα και στις ΗΠΑ, όπου οι «άθεοι» (ατυχής όρος: στερητικό άλφα συν κάτι που δεν υπάρχει) είναι μια μικρή μειοψηφία, δεν τίθεται ζήτημα ανταγωνισμού των εκκλησιών με τη διοίκηση και το νομικό σύστημα. Στις ΗΠΑ ο Νόμος δεν προβλέπει εξαιρέσεις, ούτε εφαρμόζεται με κυμαινόμενη αυστηρότητα. Υπό αυτές τις συνθήκες, το αίτημα διαχωρισμού της Εκκλησίας από το κράτος έχει μόνο συμβολική σημασία.

Στην Ελλάδα έχει πολιτική και κοινωνική σημασία. Η ορθόδοξη Εκκλησία, εκτός του ότι απομακρύνει τον πολίτη από την οντότητά του ως ενεργή μονάδα της επίγειας δημοκρατίας, έχει δικαιώματα άσκησης πολιτικής εξουσίας. Το πολιτικό σύστημα υπήρξε υπερβολικά υποχωρητικό έναντι του θρησκευτικού αναχρονισμού, της εξουσιομανίας και της πλεονεξίας των ιεραρχών ―  προπάντων η θρησκευτική δεξιά που, προβάλλοντας το κοκτέιλ εθνικισμός-ορθοδοξία, ενίσχυσε θεσμούς περασμένων εποχών αναβάλλοντας επ’ αόριστον τη διαμόρφωση του Ευρωπαίου πολίτη. Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών.

Το αίτημα του διαχωρισμού δεν είναι δημοφιλές και γενικά θεωρείται ανεπίκαιρο ―κάτι που μπορεί να περιμένει ενώ ασχολούμαστε με πιο επείγουσες εργασίες. Όμως πάντοτε θα υπάρχουν επείγουσες εργασίες και η αντιμετώπιση της υγειονομικής κρίσης είναι μια από αυτές. Κι όπως κάθε κλονισμός, η υγειονομική κρίση έφερε στο προσκήνιο τον ρόλο της Εκκλησίας μαζί τις εσωτερικές της αντιθέσεις ―πράγματα που τείνουν να ξεχνούν ή να υποτιμούν οι άθρησκοι.

Πρόκειται για μια από τις πλάνες των μειοψηφιών. Μοιάζουν με τον μπαμπά-χρυσόψαρο που δείχνει τη γυάλα στο μωρό-χρυσόψαρο λέγοντας: Παιδί μου, αυτός είναι ο κόσμος. Μια ακόμα πλάνη είναι το ότι αγνοούν πως στο εσωτερικό της κάθε μειοψηφίας υπάρχουν παραλλαγές και ομαδοποιήσεις ―στην περίπτωση αυτή, δεν κρατάμε όλοι οι άθρησκοι την ίδια στάση έναντι της θρησκείας, της Εκκλησίας, των εκπροσώπων της και του ποιμνίου. Με λίγα λόγια, το αίτημα του διαχωρισμού Εκκλησίας-κράτους δεν απασχολεί τους Έλληνες, ή τους απασχολεί με λανθασμένο τρόπο: πολλοί θρησκευόμενοι φρονούν ότι ο διαχωρισμός θα αφαιρέσει από την πολιτική ζωή την πνευματικότητά της, άλλοι, πιο φανατικοί, ότι θα επιταχύνει την καταστροφή των Γομόρρων, ενώ υπάρχουν και μερικοί που πιστεύουν ότι ο διαχωρισμός θα σήμαινε υποχώρηση του χριστιανισμού έναντι του επελαύνοντος Ισλάμ. Δεν θα μπω εδώ στις λεπτομέρειες της διαμάχης περί του πώς πρέπει να αντιμετωπιστεί η ισλαμική απειλή· ωστόσο, αποτελεσματικότερος τρόπος φαίνεται λιγότερο μια άλλη μονοθεϊστική θρησκεία και περισσότερο ένα νομικό, ηθικό και αξιακό σύστημα μαζί με τις προσήκουσες δημογραφικές παρεμβάσεις. Η αντιπαράθεση πιο φωτισμένων ρασοφόρων με πιο σκοταδιστές ρασοφόρους δεν εγγυάται την επιτυχία.

Η ανυπακοή στους νόμους είναι παλιά συνήθεια της Εκκλησίας, αν και, σε ορισμένες περιστάσεις ―όπως επί δικτατορίας― φάνηκε να συμβαδίζει με τις επιταγές της διοίκησης. Τη συνήθεια αυτή ανέχτηκαν οι περισσότερες κυβερνήσεις, ενώ εκείνη του Κ. Σημίτη που επέβαλε την αφαίρεση του θρησκεύματος από τις ταυτότητες δέχτηκε τρομερή πίεση, μεταξύ άλλων από πολιτικές δυνάμεις που σήμερα παριστάνουν ότι ενσαρκώνουν το λαμπρό μας μέλλον. Ήταν τέτοια η δειλία έναντι της Εκκλησίας ώστε μια σειρά από στοιχειώδεις μεταρρυθμίσεις έγιναν μετά από διαπραγματεύσεις, παζάρια και εξισορροπήσεις με παπάδες.

Πολλά είναι όσα πρέπει να αλλάξουν για το δικό μας καλό, το καλό στην καθημερινότητα, όχι κάποιο αόριστο «καλό». Χρειάζεται παιδεία γύρω από τον ρόλο του νόμου κι από τον ρόλο της Εκκλησίας· στη συνέχεια, χρειάζεται μεταρρύθμιση ―ανατροπή― του δημόσιου χαρακτήρα της ελληνικής Εκκλησίας και των υπαλλήλων της. Οι ιερωμένοι συμπεριφέρονται ως αυτό που είναι: ως δημόσιοι υπάλληλοι· με τον τρόπο τους, κατεβαίνουν σε απεργία ποδοπατώντας τον νόμο και ρίχνοντας το φταίξιμο στο ποίμνιο. Δεν ξέρω πώς μπορεί ένα κοπάδι να αναλαμβάνει ατομική ευθύνη, ξέρω όμως πως όταν ο άνθρωπος δεν έχει ατομική ευθύνη εξισώνεται με τα ζώα. Κι όσο για τη θρησκευτική «λατρεία», τι λογής θεός είναι αυτός που θέλει να τον λατρεύουν και μάλιστα όλοι μαζί ανταλλάσσοντας ιούς; Αλλά μπροστά στο μεγαλείο και στις άγνωστες βουλές του Κυρίου, κι αυτό το επιχείρημα ακούγεται πάρα πολύ φτηνό.