Περί εμπιστοσύνης σε θεσμούς και ανθρώπους

Η «έλλειψη εμπιστοσύνης» συνιστά την συνήθη ερμηνεία για όσους εξακολουθούν να είναι καχύποπτοι απέναντι στο εμβόλιο κατά του κορωνοϊού, στην πολιτική της κυβέρνησης εν σχέσει προς την πανδημία αλλά και απέναντι στην πολιτική, εν γένει.

Η έλλειψη εμπιστοσύνης φαίνεται να είναι μια επαρκής ερμηνεία για τέτοιες στάσεις και συμπεριφορές. Η οικοδόμηση εμπιστοσύνης, από την άλλή, εμφανίζεται ως η έξοδος από το αδιέξοδο.

Τι είναι, τελικά, η εμπιστοσύνη; Ερμηνευτική κατηγορία; Μέσον για την επίτευξη ενός σκοπού; Αυτο-σκοπός; Πώς δημιουργείται, και πώς αίρεται;

Ανατρέχοντας στη δεκαετία ‘70 η εμπιστοσύνη εμφανίζεται μαζί με την δημοκρατία και τους θεσμούς να αποτελούν τα θεμέλια των σύγχρονων κοινωνιών.

Η εμπιστοσύνη στους θεσμούς εμφανιζόταν, τότε, ως αντίβαρο στην ελαττωμένη εμπιστοσύνη προς τα πρόσωπα (ιδίως των πολιτικών). Η εδραία πεποίθηση των πολιτικών επιστημόνων και των κοινωνιολόγων ήταν ότι οι σύγχρονες κοινωνίες μπορούν να διοικούνται και να ευημερούν παρά την περιορισμένη εμπιστοσύνη που δείχνουν οι πολίτες στους πολιτικούς. Τέτοιου τύπου εμπιστοσύνη οικοδομείται είτε μέσω προσωπικών σχέσεων είτε μέσω των ΜΜΕ. Η εμπλοκή ομάδων συμφερόντων στην διαδικασία παραγωγής πολιτικής, όπως και η εκδήλωση εμπιστοσύνης στις γνώμες των ειδικών, βοηθούν στην δημιουργία τέτοιας εμπιστοσύνης.

Η εμπιστοσύνη έχει ερμηνευτεί ως αναπόσταστο στοιχείο του κοινωνικού κεφαλαίου και εμβρυουλκός της ευημερίας. Η εμπιστοσύνη θεωρείται, μάλιστα, ότι αποτελεί μέσον για την επίτευξη κοινωνικών συναινέσων και ο θεμελιωτής της κοινωνιολογίας Emile Durkheim δεχόταν ότι η εμπιστοσύνη είναι προαπαιτούμενο της κοινωνικής αλληλεγγύης. Το ίδιο και ο Georg Simmel που θεωρούσε ότι η εμπιστοσύνη είναι απαραίτητη για την κοινωνική ενσωμάτωση.

Ψυχολογικά, η εμπιστoσύνη ερμηνεύται, παγίως, ως μεταφορά του ελέγχου σε κάποιον άλλον και, μάλιστα, μονοδιάστατα. Έχω εμπιστοσύνη σ’ εναν τρίτο σημαίνει  ότι η ελπίδα και η προσδοκία για την ενέργεια που επιθυμώ εναποτίθεται σ’ έναν τρίτο.

Η εμπιστοσύνη αποτελεί, σε μια συστημική θεώρηση, έναν μηχανισμό απομείωσης της περιπλοκότητας, αφού εκείνες τις εναλλακτικές ή τις προοπτικές που δεν είμαστε βέβαιοι ότι είναι πιθανές, τις αποκλείουμε από τον ορίζοντα των πιθανών εναλλακτικών.

Εμπιστευόμαστε, συχνά, κάποιον που υπερβαίνει τον δικό μας ορθολογισμό, υπό την έννοια της πίστης μας ότι εκείνος μπορεί να προβεί σε εγχειρήματα που εμείς δεν μπορούμε ή δεν αντέχουμε. Εκείνος πρέπει να μπορεί και, γι’ αυτό, τον εμπιστευόμαστε. Η εμπιστοσύνη είναι το εργαλείο για να προστατευτεί μια κοινωνία σε περιβάλλον αβεβαιότητας, με αδυναμία πρόβλεψης και ελέγχου του μέλλοντος.

Η εμπιστοσύνη -και η έλλειψή της- μπορεί να αφορούν τόσο την διαδικασία με την οποία λαμβάνονται αποφάσεις στο εσωτερικό  και στο εξωτερικό περιβάλλον ενός κοινωνικού σχηματισμού όσο και τα ίδια τα μέτρα που θεωρούνται πρόσφορα για την υπερπήδηση της κρίσης.

Σήμερα βιώνουμε μια γενικευμένη κρίση εμπιστοσύνης η οποία εκτείνεται από την αμφισβήτηση της επιθετικής παγκοσμιοποίησης, τύπου Κίνας, μέχρι την αμφισβήτηση της ορθότητας των μέτρων που ελήφθησαν για την αντιμετώπιση του κορωνοϊού. Ως υπο-κατηγορίες του ελλείμματος εμπιστοσύνης μπορεί να θεωρηθούν η αμφισβήτηση της ειλικρίνειας των κυβερνώντων σε σχέση με την αντιμετώπιση της πανδημίας όπως και η αμφισβήτηση της διαδικασίας με την οποία λαμβάνονται τόσο οι εθνικές όσο και οι υπερ-εθνικές αποφάσεις. Συνάδουν, δε, προς τις κατηγορίες αυτές, η αμφισβήτηση της αντικειμενικότητας των ΜΜΕ και του πολιτικού συστήματος, εν συνόλω.

Στα αντίδοτα για την αποκατάσταση της εμπιστοσύνης περιλαμβάνονται:

• Η μεγιστοποίηση της διαφάνειας στις διεπαφές των αποφάσεων εθνικών και υπερεθνικών συστημάτων.
• Η διαφάνεια στη λειτουργία των θεσμών.
• Η ενδυνάμωση της κοινωνίας πολιτών με την διασφάλιση ακόμη περισσότερων χώρων έκφρασης των πολιτών.
• Η συνεχής ενδυνάμωση της επιστήμης και της έρευνας.
• Η διαρκής και συστηματική διάδοση θετικών παραδειγμάτων και ειδήσεων.
• Η συνεχής επικοινωνία και διαβούλευση μεταξύ των πολιτικών κομμάτων.

Αν σε άλλες εποχές τα προτάγματα αυτά φάνταζαν περισσότερο θεωρητικά και λιγότερο πρακτικά, σήμερα, αποτελούν μέρος μιας σταθερής πολιτικής ατζέντας. Η διχοτομία μεταξύ των προοδευτικών και συντηρητικών κομμάτων, μεταξύ των δεξιών και των αριστερών, εστιάζεται στον βαθμό αποδοχής τους και στην αποδεδειγμένη επιχειρησιακή ικανότητά τους να τα εφαρμόσουν.

Είμαι βέβαιος ότι η ατζέντα αυτή θα εισέλθει με ορμή και στην χώρα μας, εκτοπίζοντας την μικρο-πολιτική που, δυστυχώς, μας έχει κατακυριεύσει.