Εμβόλιο, δημοκρατία και συλλογικός εγκέφαλος

Το νέο εμβόλιο είναι δημοκρατικό εντός της κοινωνίας μας και αυτό δεν οφείλεται μόνο στο ότι είναι δωρεάν για όλους. Κανείς δεν μπορεί να εμβολιαστεί πριν έρθει η σειρά του, με την εξαίρεση λίγων αξιωματούχων που θεωρούνται σημαντικοί για την λειτουργία του κράτους. Όσα χρήματα και αν διαθέσει κάποιος δεν μπορεί να πάρει τη θέση κάποιου άλλου. Το εμβόλιο είναι δημοκρατικό και εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η κάθε χώρα μέλος θα λάβει από την κάθε παρτίδα τα εμβόλια που αντιστοιχούν στον πληθυσμό της.

Το εμβόλιο δεν είναι όμως δημοκρατικό όσον αφορά το σύνολο των χωρών. Οι ισχυρές χώρες και οι συνασπισμοί τους (όπως η Ε.Ε.), προμηθεύονται πρώτες τα εμβόλια, ενώ αδύναμα κράτη (όπως οι βαλκανικές χώρες έκτος Ε.Ε.) θα περιμένουν. Ακόμη χειρότερα είναι τα πράγματα για τις φτωχές χώρες της Αφρικής, οι οποίες θα λάβουν εμβόλια αργότερα στο πλαίσιο διεθνούς βοήθειας.

Η ανακάλυψη των εμβολίων επιτεύχθηκε με τον συνδυασμό γνώσεων και δεδομένων από διαφορετικές πηγές. Κανένας επιστήμονας δεν λειτουργεί εν κενώ. Επεξεργάζεται και χρησιμοποιεί την γνώση στην οποία έχουν φθάσει άλλοι επιστήμονες. Αυτοί με τη σειρά τους δουλεύουν πάνω στη γνώση που έχουν λάβει προηγουμένως. Ο διασυνδεδεμένος κόσμος μας ευνοεί την ανταλλαγή, την αξιολόγηση, την εξέλιξη ή τη διάψευση -όταν αυτή προκύψει- των επιστημονικών δεδομένων.

Όλα αυτά συγκροτούν αυτό που ονομάστηκε συλλογικός εγκέφαλος. «Οι διαδικασίες της σωρευτικής πολιτισμικής εξέλιξης επιτρέπουν να αναδύονται τεχνολογίες και τεχνικές, τις οποίες κανένα άτομο δεν θα μπορούσε να δημιουργήσει από μόνο του, επειδή οι απομονωμένοι ανθρώπινοι εγκέφαλοι δεν είναι τόσο έξυπνοι» λέει o Μάικλ Μουθουκρίσνα ο καθηγητής στο LSE.

Ο Μάτ Ρίντλεϊ στο βιβλίο του «Ορθολογική αισιοδοξία» υποστηρίζει ότι οι διασυνδεδεμένες δεξιότητες και γνώσεις της ανθρωπότητας, που συγκροτούν τον συλλογικό εγκέφαλο, μάς έχουν προσφέρει τεράστιες δυνατότητες και φαίνεται να μας επιφυλάσσουν ασύλληπτες εξελίξεις για το μέλλον: «Για το ανθρώπινο είδος, η πιο επικίνδυνη -έως αυτοκαταστροφική- επιλογή θα ήταν να κλείσει η στρόφιγγα της καινοτομίας. Η παύση της επινόησης και της υιοθέτησης νέων ιδεών μπορεί να είναι τόσο επικίνδυνη όσο και ηθικά μεμπτή».

Οι ελεύθερες δημοκρατικές κοινωνίες ευνοούν την συνάντηση και την αντιπαράθεση των επιστημονικών θέσεων, καθώς η ανεκτικότητα στο διαφορετικό ενθαρρύνει τους καινοτόμους και κάνει την αποτυχία αποδεκτή. Το αντίθετο συμβαίνει σε αυταρχικά και μη δημοκρατικά καθεστώτα, όπου η επιστήμη μπαίνει στην υπηρεσία του καθεστώτος και δεν γίνονται ανεκτές παρεκκλίσεις από την επίσημη γραμμή. Στην Κίνα ο γιατρός που μίλησε πρώτος για τον κορωνοϊό διώχθηκε από τις αρχές.

Η ανακάλυψη του νέου εμβολίου αποτελεί και ένα θρίαμβο της κλασικής επιστήμης επί των λεγόμενων εναλλακτικών θεωρήσεων, που έγιναν της μόδας και γοητεύουν αρκετούς πολίτες. Ο αναπληρωτής καθηγητής κοινωνιολογίας στο ΕΚΠΑ Παναγής Παναγιωτόπουλος σημειώνει: «Εμπιστευόμαστε την ακαδημαϊκή, συμβατική, "συστημική" γνώση. Είναι η μόνη έγκυρη, η μόνη που υπεύθυνα διαχειρίζεται και διορθώνει τα λάθη της, η μόνη που μπορεί να ελεγχθεί για την εγκυρότητά της και από την ίδια την κοινωνία. Η μόνη στην οποία μπορούμε να απευθύνουμε την κριτική μας. Η μόνη στην οποία, παρά τις αναγκαστικές της αστοχίες, γίνεται τόπος συνάντησης της επιστημονικής αυθεντίας και του δημοκρατικού ελέγχου.» (Facebook 26/12/2020)

Επιστημονικό είναι, σύμφωνα με τον φιλόσοφο Κάρλ Πόπερ, αυτό που επιδέχεται διάψευση. Αυτό που μπορεί να ελεγχθεί και να αποδεχτεί λανθασμένο. Πάντα υπάρχουν όψεις της πραγματικότητας τις οποίες αγνοούμε όταν δεχόμαστε την ορθότητα μιας θεωρίας. Όταν τις γνωρίσουμε, μάς υποχρεώνουν να αναθεωρήσουμε τη θέση μας. «Η κύρια πηγή της άγνοιάς μας έγκειται στο ότι η γνώση μας μπορεί να είναι μόνο περιορισμένη, ενώ η άγνοιά μας είναι κατ΄ ανάγκην απεριόριστη.» (Κάρλ Πόπερ: Διάλεξη στο Σάλτσμπουργκ, 1979).

Νέα δεδομένα ανατρέπουν τα παλιά και οι προηγούμενες θεωρήσεις δίνουν τη θέση τους σε νέες. Οι θρησκευτικές δοξασίες δεν επιδέχονται διάψευση. Το ίδιο και οι πολιτικές θεωρίες που προβλέπουν τη νομοτελειακή εξέλιξη των κοινωνιών προς μια κατεύθυνση.

Αντίθετα με την επιστήμη, οι θεωρίες συνωμοσίας συγκροτούνται σε ένα ανορθολογικό πλαίσιο όπου χάνουν το νόημά τους οι έννοιες της διάψευσης και της επιβεβαίωσης. Εκείνοι που πίστευαν ότι ο κορωνοϊός είναι μια απλή γρίπη και διογκώθηκε τεχνητά για να «μας κλείσουν μέσα» τώρα πιστεύουν ότι τα εμβόλια αλλοιώνουν το DNA, χωρίς να αναρωτιούνται αν οι προηγούμενες απόψεις τους ήταν σωστές ή λάθος.

Ενώ η επιστήμη θριαμβεύει, απέναντι στις θεωρίες συνωμοσίας είναι ανίσχυρη. Σε αυτό μοιάζει με τη δημοκρατία, η οποία γίνεται συχνά ανίσχυρη όταν έρχεται αντιμέτωπη με τον λαϊκισμό και τη δημαγωγία. Οι δημαγωγοί, όπως και οι συνωμοσιολόγοι, εκμεταλλεύονται την ελλιπή γνώση αρκετών πολιτών και την προτίμησή τους για εύκολες και σχηματικές θεωρίες. Αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία.