Πώς κατασκευάζεται μια θεωρία συνωμοσίας;

Το πρώτο βήμα για τη δημιουργία μιας θεωρίας συνωμοσίας είναι η διατύπωση ενός ισχυρισμού που θα έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την επικρατούσα επιστημονική θεώρηση των πραγμάτων, ή η σύλληψη μιας ιδέας που αντικειμενικά μιλώντας είναι απίθανο να ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, αλλά που είναι πολύ πιθανό να ωθήσει την κοινή γνώμη στην υιοθέτηση μιας ορισμένης στάσης - σημασία δεν έχει ο βαθμός προσέγγισης της αλήθειας, αλλά ο βαθμός έντασης των θυμικών αντιδράσεων που θα προκαλέσει.

Αν η θεωρία συνωμοσίας αφορά, λόγου χάριν, τα εμβόλια για την προστασία από τον κορωνοϊό, μια καλή αφετηρία είναι η διάδοση μιας εντελώς ανυπόστατης ιδέας, όπως ότι μέσω της ένεσης θα τοποθετείται στον οργανισμό ένα μικρο-τσιπ που θα ελέγχει τη βούληση με στόχο τον περιορισμό της αυτονομίας μας. Καθώς ο ισχυρισμός αυτός καταρρίπτεται σταδιακά από τα λογικά επιχειρήματα όσων δεν ενστερνίζονται τον παραλογισμό του, ο καλός συνωμοσιολόγος επιδεικνύει την διαλλακτικότητά του, προσαρμόζοντας τη θεωρία του στα νέα δεδομένα, δίνοντας έμφαση, για παράδειγμα, σε μια σειρά από ανύπαρκτες παρενέργειες, όπως η αλυσιδωτή μετάλλαξη γονιδίων και νουκλεοτιδίων - παρενέργειες για τις οποίες το γεγονός ότι δεν υφίστανται δεν αναιρεί την εντύπωση πως, αν υφίσταντο, μπορεί να ήταν φρικτές.  

Σημασία βέβαια για μια επιτυχημένη θεωρία συνομωσίας δεν έχει τόσο το περιεχόμενο του μηνύματος όσο ο αποδέκτης του. Σε τι είδους κοινό στοχεύουν οι συνωμοσιολόγοι; Απευθύνονται είτε σε άτομα των οποίων η κοσμοαντίληψη χαρακτηρίζεται ήδη από παρόμοιες προκαταλήψεις είτε σε ανθρώπους χωρίς συγκεκριμένη πολιτική στάση – η προπαγάνδα λειτουργεί εξίσου επιτυχημένα και σε αυτούς. Αν το κοινό τους πιστεύει ήδη ότι κάθε είδους εμβολιασμός ευθύνεται για την αύξηση των αυτοάνοσων ασθενειών, ή ότι προκαλεί αυτισμό -παρά το γεγονός ότι ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έχει επανειλημμένως τονίσει ότι τα εγκεκριμένα εμβόλια έχουν περάσει εξαντλητικούς ελέγχους και ότι τα επιχειρήματα των αντι-εμβολιαστών συνιστούν εντελώς αβάσιμες υποθέσεις- τότε δεν θα είναι δύσκολο να τους πείσουν και για τα υπόλοιπα.

Το πλέον φιλόξενο ακροατήριο θεωριών συνωμοσίας αποτελείται από άτομα που βιώνουν την πραγματικότητα ως πηγή διαρκών κινδύνων. Μια αντανακλαστική αντίδραση σε έναν απειλητικό κόσμο είναι να αρνούνται τις πασιφανείς εξηγήσεις για οποιοδήποτε πρόβλημα περιέχει η ωμή πραγματικότητα και να γοητεύονται από τις  λαβυρινθώδεις εξηγήσεις που αναπτύσσουν οι συνωμοσιολόγοι, οι λεπτομέρειες των οποίων διαρκώς υπονοούνται δίχως ποτέ ρητά να δηλώνονται.

Αντίστοιχα, οι οπαδοί των θεωριών συνωμοσίας νιώθουν καχυποψία προς όποιον μιλά με σαφήνεια για ένα ζήτημα για το οποίο αναγνωρίζεται από την υπόλοιπη επιστημονική κοινότητα ως ειδήμων, ενώ αποφεύγουν πάση θυσία την ευθεία οδό μετάβασης από σαφείς προκείμενες στο τεκμηριωμένο συμπέρασμα.

Δεν είναι δύσκολο για τους επιτήδειους να εκμεταλλεύονται τα άγχη, τις φοβίες και τις φαντασιώσεις του ακροατηρίου τους. Για κάποιους, δυστυχώς, η σκέψη και μόνο ότι η πραγματικότητα μπορεί να περιέχει κάτι τόσο δυσάρεστο όσο η πανδημία, καθιστά οποιαδήποτε άλλη θεώρηση –όσο απίθανη ή εξαντλητικά περίπλοκη κι αν είναι– προτιμότερη από την απλή αλήθεια.

Όσο παράλογο και αν είναι το αφήγημά των συνωμοσιολόγων, αν ο τρόπος με τον οποίο το παρουσιάζουν χαρακτηρίζεται από συνέπεια και συνοχή, καταφέρνουν να προσελκύσουν κάποιους οπαδούς. Υποστηρίζουν ότι τα ασύστολα ψεύδη τους δεν είναι παρά ουδέτερες περιγραφές των φαινομένων και δεν παραλείπουν να δημοσιοποιούν την θεωρία τους και σε ανθρώπους -ιατρούς, βιολόγους, επιδημιολόγους, κοινωνικούς επιστήμονες- που ξέρουν ότι έχουν εντελώς αντίθετη θεώρηση από τους ίδιους. Όταν οι άνθρωποι αυτοί αντιδράσουν επικαλούμενοι την κοινή λογική ή τα επιστημονικά δεδομένα, οι συνωμοσιολόγοι τους κατατάσσουν αμέσως  στους αντιπάλους τους ελπίζοντας ότι οι ηχηρές αντιρρήσεις τους θα λειτουργήσουν όχι ως ανάχωμα αλλά ως διαφήμιση για τις συνωμοσιολογικές απόψεις σε ευήκοα ώτα.

Η προώθηση της θεωρίας τους, μέσω των μέσων μαζικής δικτύωσης και του κίτρινου Τύπου, γίνεται πάντα χρησιμοποιώντας γλώσσα φορτισμένη συναισθηματικά, και προσαρμόζοντας διαρκώς τους ισχυρισμούς τους με βάση τα νέα επιβαρυντικά στοιχεία ή τις νέες αποδείξεις που προκύπτουν εναντίον της θεωρίας τους.

Συνεχίζουν την προπαγάνδα τους αδιάλειπτα όχι ώστε να απαντήσουν επιτυχώς στα επιστημονικά αντεπιχειρήματα, αλλά ώστε μέσω της επανάληψης η θεωρία τους να φαντάζει αλώβητη και άρα πλήρως ανθεκτική στην έλλογη κριτική.

Τα άτομα αυτά γνωρίζουν προφανώς ότι η εδραίωση σαφών στερεότυπων αποτελεί βασικό εργαλείο κάθε προπαγάνδας. Μέσω αφηγημάτων που βρίθουν ανακριβειών, παραλήψεων, και μεροληπτικών επιτονισμών, ωθούν τους οπαδούς τους να υιοθετήσουν μια στερεοτυπική εικόνα για τους αντιπάλους της θεωρίας. Βασικό όφελος αυτής της πρακτικής είναι οι συνωμοσιολόγοι να διατηρούν επαφή με το κοινό τους το οποίο τους ακολουθεί ενώ το συνωμοσιολογικό αφήγημα διαρκώς μετακινείται, καθώς αλλάζουν οι εκάστοτε εκπεφρασμένοι στόχοι του: «οι διανοούμενοι», «οι γιατροί», «οι ειδικοί», «οι επιστήμονες», «οι αρθρογράφοι», ή οποιοσδήποτε επιμένει να αντιτάσσει λογικά επιχειρήματα στη λαϊκίστικη ρητορική που εκφράζουν οι συνωμοσιολόγοι.  

Είναι, άλλωστε, πολύ προσεκτικοί να μην αποκαλύψουν την ιδεολογική ατζέντα ή τους πολιτικούς τους στόχους. Ποτέ δεν διαψεύδουν αυτούς που επιχειρώντας να καταλάβουν τους λόγους πίσω από τις πράξεις τους επικαλούνται μόνο ψυχολογικές εξηγήσεις, παραλείποντας δυστυχώς να αναλύσουν τον ρόλο της πολιτικής σκοπιμότητας. Κατά τη γνώμη μου, οι συνωμοσιολόγοι προτιμούν να τους θεωρούν «τρελούς» και «ψεκασμένους»,  παρά επιτήδειους και αδίστακτους.

Και, τελικά, τι κερδίζουν οι συνωμοσιολόγοι; Κάποιες φορές σε ζητήματα ιδιαίτερα σημαντικά, όπως είναι για παράδειγμα, ο εμβολιασμός του πληθυσμού ώστε να επιτευχθεί μετά από κάποιο διάστημα η πολυπόθητη ανοσία, οι θεωρίες συνωμοσίας παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση του κοινωνικού περιβάλλοντος όχι μόνο όσων τις ασπάζονται, αλλά και του συνόλου των πολιτών. Εκτός από την διχόνοια που προκαλούν, κλονίζουν την πίστη της κοινωνίας στην έλλογη συζήτηση, μέσω της σταδιακής απονομιμοποίησης των θεσμών, της επιστημονικής έρευνας, και των τεκμηριωμένων πηγών. Οι οπαδοί των θεωριών συνωμοσίας χάνουν σταδιακά την ικανότητα να αξιολογούν ποιων οι γνώσεις και οι ισχυρισμοί έχουν αξία, να αναγνωρίζουν τους ειδικούς ή να λαμβάνουν σοβαρά υπόψη τις συμβουλές τους.

Απομονωμένοι από τις φωνές της λογικής, του υγειούς σκεπτικισμού, και του σεβασμού στην τεκμηριωμένη άποψη, δημιουργούν σε βάθος χρόνου μια κλειστή κοινωνική ομάδα στην οποία μπορούν να αναπαράγονται μόνο ορισμένου είδους απόψεις. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται σταδιακά ο κύριος στόχος της προπαγάνδας: ο έλεγχος της κοινής γνώμης μέσω της απαξίωσης της επιστημονικής, κριτικής σκέψης, την οποία μπορεί να καλλιεργεί μόνο ο ειλικρινής, δημόσιος διάλογος.