Αριέλλα Ασέρ: Η ασώματη πραγματικότητα την εποχή του κορωνοϊού

Στις αρχές του 2001 ένας παρείσακτος εισέβαλε στην συνήθη τάξη των διαπροσωπικών και ενδοπροσωπικών δυνάμεων. Ο κορωνοϊός μπήκε στη ζωή μας απειλώντας την, διαρρηγνύοντας την παντοδυναμία μας, πλήττοντας τον ναρκισσισμό μας.

Θυμίζω ότι ο Φρόυντ μιλάει για τα τρία  ναρκισσιστικά πλήγματα που επέφερε στην ανθρωπότητα  η ανάπτυξη των επιστημών: Η Γη δεν είναι το κέντρο του Σύμπαντος (Κοπέρνικος). Ο άνθρωπος είναι προϊόν της εξέλιξης, ένα ζώο σαν τα άλλα (Δαρβίνος). Το Εγώ δεν είναι ο αφέντης του σπιτιού του (Φρόυντ). Η επιστήμη είναι και πάλι εκείνη που θα αποκαταστήσει την ασφάλειά μας, και τον ταπεινωμένο ναρκισσισμό μας, η επιστήμη, δηλαδή η πεφωτισμένη ανθρωπότητα. Με τι αντάλλαγμα; «Ο πολιτισμένος άνθρωπος, γράφει ο Φρόυντ το 1930,  έχει την επιλογή να ανταλλάξει ένα μέρος πιθανής ευτυχίας έναντι ενός μέρους ασφάλειας…». Με άλλα λόγια η ασφάλεια είναι προϊόν παραιτήσεων από την άμεση ικανοποίηση και αποδοχής απαγορεύσεων. Στα καθ’ ημάς: καραντίνα, κοινωνικές αποστάσεις, μάσκες κ.λπ.

Διαψεύσεις αλλά και παράδοξα

Πέρσι, τέτοια εποχή, οι πιο κρυφοί μας φόβοι άρχισαν να κυκλοφορούν στους δρόμους. Ένα συναίσθημα ανοίκειου μας πλημμύριζε. «Αυτές τις μέρες η εσωτερική πραγματικότητα είναι έξω» έγραφε ένας ισραηλινός συνάδελφος σε έναν διαδικτυακό διάλογο. «Βέβαια», του απαντάει ένας άλλος, «το γεγονός ότι είσαι παρανοϊκός δεν σημαίνει ότι δεν σε κυνηγούν!». 

Έκτοτε ζούμε από κοινού μια αυταπάτη, ένα minimum διάψευσης της πραγματικότητας που μας επιτρέπει να συνεχίζουμε, σχεδόν σαν να μην τρέχει τίποτα. Μερικές φορές επιπλέον μια μανιακή άμυνα αρπάζεται απελπισμένα από ένα εξωτερικό αντικείμενο, για να μειωθεί η εσωτερική μας ένταση. 

Διαψεύσεις αλλά και παράδοξα: ο κορωνοϊός μάς συνδέει μεταξύ μας –οι ιοί αξιοποιούν τις συνδέσεις– και ταυτόχρονα μας απομακρύνει. Η δε μάσκα, που δείχνει μια κοινωνική αποσύνδεση, παραδόξως είναι εκείνη που επιτρέπει κάποια προσέγγιση.

Μια άλλη διατύπωση που ακούστηκε πολύ αυτό τον χρόνο είναι η «κανονικότητα», η επιστροφή στην κανονικότητα. Υπάρχει κανονικότητα; Ο C. Bollas μιλάει για τους «υπερβολικά φυσιολογικούς» και μας περιγράφει πόσο ευάλωτοι είναι αυτοί οι άνθρωποι που ενώ τα σχέδιά τους ακούγονται εκ πρώτης καλά και αντικειμενικά, καταρρέουν στην πρώτη κρίση, στην πρώτη αποτυχία. Για τους ψυχαναλυτές βέβαια  δεν υπάρχει κανονικότητα, ούτε φυσιολογικότητα, υπάρχει μόνο μοναδικότητα.

Μια από τις μεγάλες ανατροπές της περσινής χρονιάς ήταν αυτή η παράξενη απόσυρση του υλικού σώματος, σε μια περίοδο ακριβώς που το σώμα είναι σε διαρκή ιατρική παρακολούθηση.

Ψυχαναλυτικές συνεδρίες μέσω βιντεοκλήσεων  

H ψυχάναλυση ταρακουνήθηκε επίσης από αυτόν τον ξαφνικό σεισμό, από αυτό που ονομάστηκε «πρωτόγνωρο».

Τι σημαίνει «πρωτόγνωρο»; Σημαίνει ότι είμαστε καταδικασμένοι να παράγουμε εντατικά αναπαραστάσεις για να εξοικειωθούμε με αυτό, για να το ενσωματώσουμε.

Οι ψυχαναλυτές δεν είναι ποτέ στην πρώτη γραμμή, βρίσκονται πάντοτε ένα βήμα πιο πίσω, κι αν είναι δυνατόν στη σκιά, όχι στα φώτα, έτοιμοι να κρατήσουν τους κραδασμούς. Η δε βαθύτερη επεξεργασία έρχεται πάντα εκ των υστέρων. Όταν όμως δεν μπορείς να προβλέψεις το μέλλον, όταν η εμπιστοσύνη στη ζωή κλονίζεται, η αρνητική ικανότητα του ψυχαναλυτή που προεξοφλεί ότι κάτι θα γίνει στο τέλος, που επενδύει δηλαδή στην αναμονή, χάνει τη ισχύ της. 

Η διατάραξη του ψυχαναλυτικού πλαισίου, αποτέλεσμα της διατάραξης του εξωτερικού πλαισίου, και το πέρασμα σε online συνεδρίες, με την εξαφάνιση της παρουσίας δύο σωμάτων στο γραφείο του ψυχαναλυτή, κυρίως κατά το πρώτο lockdown, έθεσαν μεγάλα ερωτήματα.

Μπορείς να παραμείνεις ψυχαναλυτής σε αυτή την ασώματη συνθήκη; Πώς μπορείς να σταθείς έξω από τον υγειονομικό λόγο, τον κανονιστικό λόγο και τις οδηγίες, ως εγγυητής της ψυχαναλυτικής διαδικασίας;

Η διάκριση του ψυχαναλυτικού από τον ιατρικό λόγο, που εγκαινίασε ο Φρόυντ, πρέπει να υπενθυμίζεται ακόμη περισσότερο σήμερα που ο ιατρικός λόγος είναι τόσο παρών, και εξαιρετικά πολύτιμος βέβαια. Η ψυχανάλυση οφείλει να παραμείνει στη θέση της, και να μη μολυνθεί από την καταιγιστική υγειονομική πραγματικότητα ώστε να επιτρέψει στο υποκείμενο τη διερεύνηση εκείνου που είναι ανυπότακτο μέσα του. Ενώ ταυτόχρονα θα αναδεικνύεται πως ο ψυχισμός, το εγώ, δέχεται την εισβολή του εξωτερικού κόσμου, του μη εγώ. Εξάλλου αυτό είναι που μας κατασκευάζει, μας δομεί, οι ατέλειωτες, πολύπλοκες, εσωτερικεύσεις του εξωτερικού κόσμου.

Για πρώτη φορά, 120 χρόνια από την ίδρυση της ψυχανάλυσης, το ψυχαναλυτικό πλαίσιο, εσωτερικό και εξωτερικό, πέρασε ένα crash test. Το ντιβάνι αντικαταστάθηκε από το τηλέφωνο, και από βιντεοκλήσεις, ανάλογα με τις επιλογές του κάθε αναλυτή. 

Το σταμάτημα των διά ζώσης συνεδριών, ενώ διασφάλισε την ψυχαναλυτική συνέχεια, αποσταθεροποίησε την ουδετερότητα μετατρέποντας την ασυμμετρία της αναλυτικής κατάστασης σε μια κατάσταση που προσέγγιζε τη συμμετρία. 

Μια από τις μεγάλες ανατροπές της περσινής χρονιάς ήταν αυτή η παράξενη απόσυρση του υλικού σώματος, σε μια περίοδο ακριβώς που το σώμα είναι σε διαρκή ιατρική παρακολούθηση. Κάθε βήχας, κάθε φτέρνισμα, κάθε λαχάνιασμα, είναι  ένας συναγερμός, ενώ στις επικοινωνίες μας το σώμα κάνει φτερά. Ακόμα ένα παράδοξο.

Ο ψυχαναλυτής δεν δουλεύει με το σώμα, δουλεύει με τον λόγο, πάντα όμως με την αντιληπτική πραγματικότητα του σώματος, με την παρουσία του. Πώς να εργαστείς σε μια συνθήκη όπου δεν υπάρχει αυτή η δυνατότητα, όταν η φυσική παρουσία έχει γίνει μολυσματική για τη δημόσια υγεία;

Η ανατροπή που επέφεραν οι online συνεδρίες είναι ακίνδυνη; Είναι κομφορμιστική; Είναι ένας εκσυγχρονισμός; (Αναλογίες μπορούμε να βρούμε και στην online εργασία γενικότερα, χωρίς να ταυτίζουμε επ’ ουδενί τις δύο αυτές συνθήκες).

Στις συνεδρίες μέσω βιντεοκλήσεων –όχι τόσο στις τηλεφωνικές συνεδρίες, διότι εκεί δεν κρύβεται η απουσία–, ο άλλος είναι παρών, με μια δυσδιάστατη όμως παρουσία, χωρίς έλλειψη. Έτσι καταργείται το βίωμα της στέρησης, της επώδυνης και αναγκαίας αυτής συνθήκης, εμποδίζοντας διεργασίες πένθους.

Εν ολίγοις με τη χρήση της τεχνολογίας η έλλειψη σβήνεται, ενώ η ανάλυση αυτήν θέλει να φέρει στο φως και να αναπαραστήσει.

Επίσης η απουσία των σωμάτων φέρνει μια εμφανή έκπτωση της συναισθηματικής διακίνησης, άρα και της ψυχικής διεργασίας. Πρόκειται αναμφίβολα για έναν ακρωτηριασμό της αισθητηριακής πραγματικότητας. Στην, ενσώματη, ψυχανάλυση ο αναλυτής αποσύρεται από το οπτικό πεδίο του αναλυόμενου, με την ειδοποιό διαφορά ότι αποσύρεται όντας παρών, απουσιάζει παρουσία άλλου. Για να μπορεί και ο αναλυόμενος να είναι παρών παρουσία άλλου.

Εξάλλου, όταν δεν υπάρχει φυσική παρουσία, η ίδια η απαγόρευση της σωματικής επαφής, η αποχή, χάνει το συμβολικό της βάθος. Η απαγόρευση υπάρχει, τίθεται, επειδή υπάρχει η δυνατότητα περάσματος στην πράξη, επειδή τα σώματα είναι εκεί. Όταν τα σώματα απουσιάζουν με τι τρόπο θα αρνητικοποιηθεί η σωματική προσέγγιση; Μια «μη μολυσματική ψυχανάλυση»; Τι γίνεται τότε με τη μόλυνση από το ασυνείδητο για την οποία μιλούσε ο Φρόυντ;

Ανθρώπινες εμπειρίες «μη μολυσματικές». «Αγνές»; «Καθαρές»; Πουριτανικές;  

Η εξαΰλωση του σώματος δεν ξεκίνησε με την επέλαση του ιού. Θυμηθείτε τις ανέπαφες συναλλαγές στις πιστωτικές μας κάρτες. Τις ανέπαφες υπογραφές. Τη λέξη ανέπαφες. Τώρα έχουμε και τις άυλες συνταγογραφήσεις. Έχουμε μολυνθεί, θα έλεγα, από το άυλο.

Η επικράτηση του ασώματου σώματος, εκ των πραγμάτων, και ερήμην του, φαίνεται να ακολουθεί τον βηματισμό της πουριτανικής πολιτικής ορθότητας που υπερσεξουαλικοποιεί το άγγιγμα, με αποτέλεσμα κάθε ενσώματη συνύπαρξη να είναι ύποπτη.

Το έδαφος για τη νέα ασώματη πραγματικότητα ήταν ήδη προετοιμασμένο. Και ενώ η τεχνολογία μάς επέστρεψε να συνεχίσουμε να εργαζόμαστε και να επικοινωνούμε τον καιρό του κωρονοϊού, ταυτόχρονα αφάνισε το σώμα μας και το αντικατέστησε με μια εικόνα. Ίσως η σωματική άσκηση, το περίφημο νούμερο 6, να ήταν μεταξύ άλλων, μια πρακτική αντιρρόπησης αυτής της εξαΰλωσης, φέρνοντας το σώμα στο προσκήνιο, με τον μετρητή των βημάτων στα κινητά μας να δουλεύει στο φουλ!  

Εν αναμονή της επιστροφής του λιβιδινικού σώματος…

---

*Η Αριέλλα Ασέρ είναι ψυχαναλύτρια, μέλος της Ελληνική Ψυχαναλυτικής Εταιρείας