Ρωμανός Γεροδήμος: 10 πράγματα που μάθαμε το 2020

1. Ο 21ος αιώνας επιτέλους ξεκινάει
Από τις 11 Σεπτεμβρίου 2001 μέχρι φέτος, ζήσαμε το προοίμιο. Αυτά τα 20 χρόνια λειτουργούσαμε ακόμα με τους όρους, τους κανόνες, τους θεσμούς, τα όνειρα και τους κώδικες τιμής και επικοινωνίας του 20ού αιώνα. Το 2020 είναι το έτος στο οποίο ο κόσμος κάνει και επί της ουσίας τη μετάβαση στον 21ο. Τι σημαίνει πρακτικά αυτό;

2. Το τι γίνεται στην άλλη άκρη του κόσμου επηρεάζει ευθέως και αμέσως τη ζωή μας
Αυτό ούτως ή άλλως ίσχυε για μια ευρεία γκάμα θεμάτων, από τα πυρηνικά όπλα και τις πανδημίες, μέχρι τη μόλυνση και την κλιματική αλλαγή, απλώς τώρα το βλέπουμε με τα ίδια μας τα μάτια. Όσο ατελής και να είναι θεσμικά και πολιτικά, η παγκοσμιοποίηση –η κίνηση κεφαλαίων, η λειτουργία των αγορών και των δικτύων, η αλληλεξάρτηση– δεν πάει προς τα πίσω. Παγκόσμια φαινόμενα όπως η πανδημία του κορωνοϊού θα εμφανίζονται τακτικά.

3. Οι θεσμοί και οργανισμοί παγκόσμιας και διακυβερνητικής συνεργασίας δεν επαρκούν
Το υπάρχον σύστημα χτίστηκε την επομένη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και εξελίχθηκε μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Οργανισμοί όπως ο ΟΗΕ, το ΝΑΤΟ και η Ευρωπαϊκή Ένωση έχουν αναπτύξει μοναδικές στην ιστορία της ανθρωπότητας τεχνοκρατικές, αμυντικές, γραφειοκρατικές επάρκειες, και επιτελούν σημαντικό έργο σε πολλούς και ουσιαστικούς τομείς της καθημερινότητάς μας. Ταυτόχρονα όμως αντιμετωπίζουν πολιτική παράλυση και κρίση νομιμοποίησης. Θεσμοί όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας πρέπει να απογαλακτιστούν απ’ τον έλεγχο των εθνικών κρατών και να αποκτήσουν απευθείας σχέση με την παγκόσμια κοινή γνώμη. Οι οργανισμοί αυτοί είτε θα προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα –στην ανάγκη συντονισμού για την αποτελεσματική αντιμετώπιση των παγκόσμιων προκλήσεων, στην ανάγκη συλλογικής ταυτότητας και συναισθηματικής εμπλοκής των πολιτών, στην ανάγκη παροχής ενός αξιακού μοντέλου για τον 21ο αιώνα – είτε θα καταρρεύσουν παίρνοντας μαζί τους τα κράτη-μέλη τους.

4. Οι ΗΠΑ δεν είναι πλέον η μόνη υπερδύναμη
Ζούμε ήδη σε έναν de facto πολυπολικό κόσμο, στον οποίο αναδεικνύεται η φυσική αναρχία του διεθνούς συστήματος και αμφισβητείται η σημασία αξιών όπως η ελευθερία, η αλήθεια, τα ανθρώπινα δικαιώματα. Η Κίνα αναπτύσσει επιθετικά την επιρροή και την παρουσία της – παντού. Το κάνει αυτό έχοντας μερικά τεράστια ατού και κυρίως την πειθαρχία των πολιτών της και την αδυναμία της Δύσης. Η εκστρατεία απόκρυψης γεγονότων, διαστρέβλωσης της αλήθειας και προώθησης ενός εναλλακτικού αφηγήματος για το πώς, πού και πότε ξεκίνησε ο κορωνοϊός είναι μια πρόγευση των υβριδικών μαχών που θα δίνονται και στις οποίες συμμετέχουμε όλοι, είτε το θέλουμε είτε όχι, είτε το συνειδητοποιούμε είτε όχι.

5. Η έρευνα, η τεχνολογία και η επιστήμη συντηρούν τη Δύση
Για πόσο ακόμη; Οι μηχανισμοί αυτοί μας δίνουν τώρα τα εμβόλια που θα σώσουν ζωές και θα μας επιτρέψουν να γυρίσουμε στις δουλειές και στις πόλεις μας. Ωστόσο, η επιστήμη και η τεχνολογία δεν θα μπορούν να υπάρχουν για πολύ καιρό μέσα σε ένα αξιακό κενό, μέσα σε μια διασπασμένη, πολωμένη δημόσια σφαίρα. Η σύγχρονη επιστήμη, οι αλγόριθμοι των εταιρειών υψηλής τεχνολογίας, η Τεχνητή Νοημοσύνη είναι κώδικες γνώσης και πρακτικής τους οποίους ελάχιστοι άνθρωποι μπορούν να κατανοήσουν και να επαληθεύσουν οι ίδιοι, πόσο μάλλον να νιώσουν ότι ασκούν οποιαδήποτε μορφή θετικού ελέγχου (επιρροής πάνω τους) ή αρνητικού ελέγχου (αποφυγής τους). Απαιτείται, δηλαδή, ολοένα και περισσότερο ένα «άλμα πίστεως» που θυμίζει θρησκεία. Η επιστήμη και η τεχνολογία θα χρειάζεται να ρυθμίζουν κάθε πτυχή της ζωής μας. Ποιος όμως ελέγχει και ρυθμίζει τους μηχανισμούς αυτούς; Τα υπερχρεωμένα, απαρχαιωμένα κράτη; Οι ίδιες οι εταιρείες που επιζητούν το κέρδος; Ένα παγκόσμιο αλλά μη εκλεγμένο δίκτυο ειδικών με τη λογική του crowdsourcing;

6.  Ήρθαμε ένα βήμα πιο κοντά στην ολική επικράτηση της εικονικής πραγματικότητας
Η τηλεργασία ήρθε για να μείνει. Η τηλεκπαίδευση το ίδιο. Τα σινεμά θα πεθάνουν ή θα γίνουν μια απασχόληση των ελίτ, όπως η όπερα, ή θα περιοριστούν σε ελάχιστες ταινίες συγκεκριμένου genre. Τα μεγάλα γραφεία στα κέντρα των πόλεων αλλάζουν ήδη: η παραγωγικότητα των εργαζομένων χωρίς την ταλαιπωρία της μετακίνησης και τους περισπασμούς του γραφείου αυξάνεται∙ οι πιο ευέλικτες και έξυπνες εταιρίες μεταφέρουν ήδη τον όγκο της δουλειάς τους στο διαδίκτυο. Αυτό θα γινόταν ούτως ή άλλως –ήταν θέμα χρόνου–απλώς η πανδημία το έφερε βίαια. Γονείς και δάσκαλοι διαμαρτύρονται τους τελευταίους μήνες για το ότι τα παιδιά τους αναγκάζονται να περνούν 8-10-12 ώρες την ημέρα μπροστά σε μία οθόνη. Αυτή όμως είναι η σκληρή, μονότονη, δυστοπική πραγματικότητα για τους περισσότερους εργαζόμενους στις ανεπτυγμένες χώρες σήμερα. Είναι η πραγματικότητα που τα παιδιά αυτά θα έχουν να αντιμετωπίσουν μόλις βγάλουν το σχολείο.

Όσο δυσάρεστο και αν είναι για εμάς αυτό, είναι μάλλον η αναπόφευκτη πορεία της ανθρώπινης ιστορίας∙ σε μερικές δεκαετίες θα αντιμετωπίζουμε τον τωρινό τρόπο ζωής όπως σήμερα αντιμετωπίζουμε τον τρόπο ζωής του 18ου αιώνα. Η λογική, γραμμική εξέλιξη αυτής της τάσης είναι ένα μοντέλο ζωής που βασίζεται κυρίως, εάν όχι μόνο, στην εικονική πραγματικότητα, όπως στο Matrixή στο Ready Player One. Τουλάχιστον για τις ανεπτυγμένες, πλούσιες χώρες. Γιατί ταυτόχρονα σε άλλες ηπείρους –στη Μέση Ανατολή, στη Λατινική Αμερική– βλέπουμε μια έντονη αντίδραση και αντίσταση στην τάση αυτή. Ίσως τελικά καταλήξουμε σε ένα δίπολο ανεπτυγμένων χωρών-παραγωγών που ζουν κυρίως σε μια ψηφιακή, εικονική πραγματικότητα, και περιφερειακών χωρών-καταναλωτών που λειτουργούν κυρίως στον πραγματικό, φυσικό κόσμο ως τόποι απόδρασης και διακοπών, ως ξενοδόχοι, εστιάτορες και πάροχοι διασκέδασης. Ίσως η Ελλάδα βρεθεί στο μεταίχμιο, στο σύνορο των δύο αυτών κόσμων. Ίσως αυτό να είναι ευλογία και κατάρα, όπως ήταν πάντα.

7. Η μετακίνηση στον ψηφιακό κόσμο αλλάζει τον κώδικα επικοινωνίας μας
Συνεχίζουμε αργά –σε βάθος δεκαετιών και αιώνων– αλλά απολύτως σταθερά να απομακρυνόμαστε από τα χρονοβόρα και επίσημα πρωτόκολλα ένδυσης, συμπεριφοράς, κοινωνικοποίησης. Κόβονται οι επισημότητες, οι μεγάλες εισαγωγές, οι εθιμοτυπικοί χαιρετισμοί, οι φιοριτούρες. Διαγράφουμε την ιστορία και τη μνήμη. Η επικοινωνία μας γίνεται πολύ πιο «οικονομική», συνειδητή, λιτή, ευθεία, αποτελεσματική (ως προς το πρακτέο). Αυτό επηρεάζει τα πάντα – από το ντύσιμο μέχρι την τέχνη, μέχρι την εικόνα που προβάλλουμε στους άλλους: επιμελώς ατημέλητη. Όπως κάποτε βλέπαμε ταινίες εποχής και τα ρούχα και οι διάλογοι μας φαίνονταν θεατρικοί και πομπώδεις, έτσι και τώρα γρήγορα θα αλλάξουν οι κώδικες προς το πιο ανεπίσημο, άτυπο, α-γενές.

8. Η πολιτική μετράει ακόμα
Η καλή διακυβέρνηση σώζει ζωές. Η προετοιμασία, ο στρατηγικός σχεδιασμός, το σύστημα, η σκληρή δουλειά, η μέθοδος, οι σωστές λέξεις, το σωστό timing, η επιλογή ικανών προσώπων, η επαρκής ανταμοιβή και αναγνώρισή τους, το καλό μάνατζμεντ, η σωστή διαχείριση κρίσεων, η αναγνώριση λαθών και ο αναστοχασμός∙ όλα αυτά μετράνε. Το ίδιο και η έλλειψή τους.

9. Όταν, ως Έλληνες, πάρουμε κάτι «ζεστά» από την αρχή, μπορούμε να πετύχουμε σημαντικές νίκες
Η ελληνική κοινωνία αποτελείται από ασύλληπτης πυκνότητας, ποιότητας, έντασης και ταχύτητας δίκτυα σχέσεων και επικοινωνίας – οικογενειακά, φιλικά, επαγγελματικά. Η κοινωνία αυτή ταυτόχρονα λειτουργεί με τους κανόνες του αρχαίου Χορού, αλλά και του χωριού, με αποτέλεσμα να αποτελεί πρόσφορο έδαφος για τον μιμητισμό. Έτσι, όταν ένα μήνυμα, ένας τρόπος ανάγνωσης της πραγματικότητας εμπεδωθεί εγκαίρως και αποτελεσματικά –π.χ. η αντίληψη για το πώς πρέπει να αντιδράσουμε στην πανδημία– τότε η κοινωνία ενωμένη ακολουθεί.

10. ...αλλά, όταν πετυχαίνουμε, γρήγορα επαναπαυόμαστε στις δάφνες μας, και με την πρώτη δυσκολία στρεφόμαστε εναντίον του εαυτού και του διπλανού μας
Ίσως αυτό οφείλεται στο ότι αντιλαμβανόμαστε τη ζωή ως έχουσα ένα τέλος, έναν σκοπό, ένα διακριτό σημείο άφιξης, αντί ως ένα ταξίδι, ως μια συνεχή προσπάθεια. Ίσως, πάλι, οφείλεται στο ότι δεν μπορούμε να μένουμε υπό τον έλεγχο του συνόλου για πολύ καιρό γιατί αυτό σκοτώνει την ατομικότητά μας, την αίσθηση αξιοπρέπειας και ελέγχου. Ίσως, τέλος, οφείλεται στο ότι δεν έχουμε μάθει να διαχειριζόμαστε τη διαφωνία και τη σύγκρουση με υγιή τρόπο, χωρίς να μπαίνουμε σε κύκλο (αυτο)ταπείνωσης και προσβολής. Σε κάθε περίπτωση, όμως, η προοπτική ενότητας υπάρχει.

Και, τέλος, το ερώτημα. Το πιο κρίσιμο ερώτημα.

Τι πραγματικά μάθαμε αυτή τη χρονιά; Όχι για τους «άλλους», για την κοινωνία∙ αυτά είναι τα εύκολα∙ είναι εύκολο να κοιτάς τους άλλους και να παράγεις κρίσεις και επικρίσεις. Το ερώτημα είναι, τι πραγματικά μάθαμε για τον εαυτό μας αυτή τη χρονιά; Τι μηχανισμούς άμυνας και ανθεκτικότητας αναπτύξαμε; Έχουμε μηχανισμούς αναστοχασμού; Σιωπούμε δέκα λεπτά για να σκεφτούμε και να νιώσουμε; Πώς μεταβολίζομμε τη δύσκολη στιγμή, την αποτυχία, τη ματαίωση, την απόρριψη, τη μοναξιά, τον εγκλεισμό, τον φόβο, τον ψυχικό και σωματικό πόνο, το αίμα, την οσμή των σωματικών υγρών, το σκοτάδι, τον θάνατο, τον χαμένο χρόνο; Τι μένει απ’ όλα αυτά για το μέλλον; Θα μπούμε στο 2021 ακριβώς με το ίδιο μυαλό με το οποίο μπήκαμε στο 2020;

Δεν είναι κακό να αλλάζουμε. Κακό είναι να μην ωριμάζουμε. Κακό είναι να μη μαθαίνουμε.

* Ο Ρωμανός Γεροδήμος είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Διεθνούς Πολιτικής και Δημοσιογραφίας στο πανεπιστήμιο του Bournemouth