Η φθορά του (αμερικάνικου) ονείρου

[Η Τριλογία του Νέου Κόσμου, μέρος 2ο. Διαβάστε το πρώτο μέρος εδώ]

Με μια αποστροφή του λόγου του, στην ταινία Η Γέφυρα των Κατασκόπων, ο Τζέιμς Ντόνοβαν (Τομ Χανκς) απευθύνεται στον πράκτορα Χόφμαν της CIA: «Το επώνυμό μου είναι Ντόνοβαν. Ιρλανδός, κι απ’ τις δύο πλευρές της οικογένειας. Είμαι Ιρλανδός και είσαι Γερμανός. Αλλά τι μας κάνει και τους δύο Αμερικανούς; Μόνο ένα πράγμα. Ένα. Μόνο ένα. Το βιβλίο με τους κανόνες. Το λέμε Σύνταγμα, και αποδεχόμαστε τους κανόνες, και αυτό είναι που μας κάνει Αμερικανούς».

Το Σύνταγμα των ΗΠΑ (1787) και η Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων που ακολούθησε (1789) είναι παρακαταθήκες του Διαφωτισμού και δύο απ’ τα θεμέλια του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού. Το ενοποιητικό στοιχείο του πολιτισμού αυτού ήταν, και είναι, η πίστη στην έννοια της αλήθειας και η αέναη αναζήτηση και επιδίωξη αυτής, μέσα από την επιστημονική μέθοδο, τη δικαιοσύνη, τη δημοσιογραφία, την πολιτική σύγκρουση, τον δημόσιο διάλογο, τις τέχνες και τα γράμματα.

Ο διάλογος αυτός είναι το οξυγόνο ενός συστήματος: επιτρέπει την κάθαρση, την επιδιόρθωση, την ανάπτυξη. Ιδανική πολιτεία δεν υπάρχει, ούτε ιδανική κοινωνία. Το ερώτημα είναι πώς διαχειρίζεσαι και πώς ενσωματώνεις το λάθος και τη σύγκρουση μέσα στο σύστημα∙ πώς τα χρησιμοποιείς ως καύσιμα για την πρόοδο. Η αμερικανική κοινωνία κάθε άλλο παρά ιδανική ήταν, αλλά μας έδωσε ένα μοντέλο αναζήτησης της αλήθειας και διαχείρισης της συνύπαρξης.

Ήταν αυτή ακριβώς η ελευθερία της σκέψης που επέτρεψε την καλλιέργεια μιας κουλτούρας κριτικής και ανάδειξης των μελανών σημείων του συστήματος. Σε αντίστιξη με τις mainstream ταινίες και τηλεοπτικές σειρές που επιβεβαίωναν τη μεταφυσική πίστη στην επικράτηση του καλού, μια σκοτεινότερη, παράλληλη κουλτούρα χαρτογραφούσε συστημικές αποτυχίες, ηθικά διλήμματα και υπαρκτά ρεύματα στο κοινωνικό περιθώριο. Ο Άνω και ο Κάτω Κόσμος –του Twin Peaks  και του Stranger Things, μεταξύ άλλων– συνυπάρχουν, αλληλοτροφοδοτούνται. Είναι οι δύο πλευρές της ανθρώπινης φύσης.

Ωστόσο, η συμβολική ισχύς του αμερικανικού ονείρου βασίστηκε στη μονοκρατορία του ισχυρού κράτους. Η πολιτική είναι ένα παιχνίδι, ένας χορός, του δικαίου και της ισχύος. Δεν είναι τυχαίο ότι στα περισσότερα αφηγήματα της ποπ κουλτούρας, τα όργανα αυτού του μηχανισμού –το FBI, η CIA, οι Ένοπλες Δυνάμεις, ο Πρόεδρος, εισαγγελείς και δικηγόροι– αναλαμβάνουν είτε τον ρόλο του καλού, είτε αυτόν του κακού. Τόσο στο εσωτερικό όσο και διεθνώς, οι θεσμοί των ΗΠΑ συγκέντρωσαν ισχύ, και τον φόβο/σεβασμό των πολιτών, για να επιβάλλουν τους συμφωνημένους κανόνες, είτε αυτοί ήταν το Σύνταγμα και ο «νόμος και η τάξη» (στο εσωτερικό) είτε η φιλελεύθερη τάξη πραγμάτων (διεθνώς).

Οι ΗΠΑ σταδιακά απεμπόλησαν ένα μέρος της δημόσιας προσήλωσής τους στο δίκαιο, όσο και την εσωτερική και εξωτερική ισχύ του κράτους τους. Μετά την 11η Σεπτεμβρίου, η κυβέρνηση Μπους (του νεότερου) ενεπλάκη σε καταστροφικούς πολέμους στο Αφγανιστάν και το Ιράκ, απαξιώνοντας όχι μόνο τον ΟΗΕ και το διεθνές δίκαιο, αλλά και την έννοια της αλήθειας ως ιδανικό. Κατηγορούμε τον Τραμπ για την παρανοϊκή διαστρέβλωση της αλήθειας και τα «εναλλακτικά γεγονότα». Ήταν όμως η κυβέρνηση Μπους που συνέδεσε συστηματικά τον Οσάμα Μπιν Λάντεν με τον Σαντάμ Χουσεΐν προκειμένου να νομιμοποιήσει την επέμβαση στο Ιράκ. Ήταν ο τότε υπουργός Άμυνας, ο αμίμητος Ντόναλντ Ράμσφελντ, που απαξίωσε τη Γαλλία και τη Γερμανία ως «Παλαιά Ευρώπη» και στράφηκε στη «Νέα Ευρώπη» της Ουγγαρίας και της Πολωνίας, που τώρα εκλέγουν ακροδεξιές, αυταρχικές κυβερνήσεις.

Οι πόλεμοι αυτοί αποσταθεροποίησαν ολόκληρη τη Μέση Ανατολή, δημιούργησαν ζωτικό χώρο στο Ισλαμικό Κράτος και –μέσω αυτού– συνετέλεσαν στον εμφύλιο της Συρίας, στην προσφυγική κρίση της Ευρώπης και στην ενίσχυση της ισλαμιστικής τρομοκρατίας. Η απομάκρυνση των ΗΠΑ από τις αρχές του διεθνισμού, της εμπλοκής και της διπλωματίας του Γούντροου Ουίλσον και του Τζον Κένεντι και η στροφή προς μια κυνική Realpolitik που δεν αναφερόταν καν σε αξίες και ιδανικά, δεν ξεκίνησαν πρόσφατα, αλλά ο Τραμπ τις εμπέδωσε, τις έκανε σημαία. Όταν ο ίδιος ο Νέος Κόσμος απαξιώνει τις αρχές στις οποίες χτίστηκε, τότε τι έχει απομείνει από το Όνειρο;

Κι όμως, ο βασικός λόγος παρακμής του Αμερικανικού Ονείρου δεν ήταν η γεωπολιτική κρίση και η στρατηγική απόσυρση των ΗΠΑ στο εξωτερικό, αλλά η φθορά και η παρακμή στο εσωτερικό.

Ενώ το Πεντάγωνο ξόδευε, επί πολλά χρόνια, μισό δισεκατομμύριο την ημέρα, κάθε μέρα, για να χρηματοδοτεί τους πολέμους σε Αφγανιστάν και Ιράκ, η ενδοχώρα διαβρώθηκε από την αποβιομηχανοποίηση, την ελλιπή συντήρηση δρόμων και υποδομών (υπάρχει πλέον ολόκληρη βιβλιογραφία που τεκμηριώνει την παρακμή στις υποδομές και τους κινδύνους που αυτή δημιουργεί ακόμη και για πυρηνικά ατυχήματα), την ανεργία, την κρίση των στεγαστικών δανείων, το εμπόριο ναρκωτικών και τα δίκτυα οργανωμένου εγκλήματος που το υποστηρίζουν (ο καρκίνος των δυτικών κοινωνιών), αλλά και από την εξάρτηση χιλιάδων ασθενών και βετεράνων από τα οπιοειδή φάρμακα (κάτι που τώρα συμβαίνει σε μικρότερο βαθμό και στη Βρετανία), τον εκφυλισμό του νομικού και δικαστικού συστήματος που συχνά έχει μικρή σχέση με την αναζήτηση της αλήθειας (συνιστώ ανεπιφύλακτα την 3^η σεζόν του podcastSerial), τη μόλυνση από εργοστάσια και βιομηχανίες του εδάφους και των υδάτων που οδηγεί στην καταστροφή τοπικών κοινωνιών, τη δημιουργία μιας ολόκληρης τάξης ανθρώπων που σταδιακά απομονώθηκαν και αποκολλήθηκαν από το πολιτικό σώμα, από τον δημόσιο χώρο, από τη φαντασιακή κοινότητα· έχασαν, δηλαδή, την πολιτική τους φωνή και αντιπροσώπευση.

Ενώ τα μεγάλα αστικά κέντρα εξακολούθησαν να αναπτύσσονται οικονομικά και πολιτισμικά, το σώμα της κοινότητας σε πολλές περιοχές της ενδοχώρας διαβρώθηκε εκ των έσω, άδειασε, έμεινε μόνο το κέλυφος σπιτιών και ανθρώπων. Υπάρχουν ακόμα εκκλησίες, μαγαζιά με όπλα, βενζινάδικα, καζίνο, τράπεζες, και φυσικά εμπορικά κέντρα (malls). Λείπει όμως η ζωή και, κυρίως, η ελπίδα. Στις εξόδους των αυτοκινητοδρόμων και στα παλιά κέντρα (downtown) των πόλεων υπάρχουν μεγάλα μαγαζιά γεμάτα παλιά αντικείμενα, οικογενειακά κειμήλια, αντίκες, παιδικά παιχνίδια, κούκλες παρατημένες, ξεμαλλιασμένες, σπασμένες. Ένας ολόκληρος κόσμος από το παρελθόν.

Η άνοδος του Τραμπ και η εκλογική του επίδοση (73 εκατομμύρια ψήφοι) στις εκλογές αυτές επισημοποιεί τη διάσπαση της φαντασιακής κοινότητας και της αφοσίωσης διαφορετικών κοινοτήτων σε ένα ενιαίο σύμβολο που συγκρατούσε όλες αυτές τις αντίρροπες δυνάμεις και λειτουργούσε ως φάρος στο εξωτερικό. Δημιουργούνται δύο κόσμοι, δύο σύμπαντα, που όχι απλώς δεν συνομιλούν μεταξύ τους, αλλά η «γλώσσα» του ενός –οι κώδικες αξιών και επικοινωνίας τους– είναι εντελώς ξένοι στον άλλον. Μπορούν οι θεσμοί του 18ου και 19ου αιώνα να επιβιώσουν; Μπορεί να διατηρηθεί ο καταστατικός πυρήνας του κράτους; Ποια νομιμοποίηση έχουν οι θεσμοί, εάν το μισό εκλογικό σώμα θεωρήσει ότι τις εκλογές τις έκλεψε η άλλη πλευρά, ότι δηλαδή τη χώρα την κυβερνάει μια παράνομη «χούντα»;

Η στιγμή που ζούμε μας φέρνει αντιμέτωπους με θεμελιώδη ερωτήματα όχι μόνο για τη βιωσιμότητα του αμερικανικού συστήματος ή τις τύχες της αποβιομηχανοποιημένης ενδοχώρας, αλλά για τη φύση της αλήθειας στον ψηφιακό 21ο αιώνα και για το ηθικό πλαίσιο στο οποίο πρέπει να λειτουργούμε και να συνυπάρχουμε.

Μπορεί να επιβιώσει το Αμερικανικό Όνειρο και υπό ποιες προϋποθέσεις; Τι πρέπει να κάνει ο Μπάιντεν και ποια μαθήματα πρέπει να πάρουμε εμείς, οι Ευρωπαίοι, από την κρίση των ΗΠΑ;

Την επόμενη εβδομάδα: το τρίτο και τελευταίο μέρος.