O χαμένος Ντόναλντ Τραμπ και οι σκιές

Ό,τι καταπιέζει ο ορθολογικός μας εαυτός, το συνειδητό μας, λιμνάζει κάτω από την επιφάνεια· αποθηκεύεται στο ασυνείδητο, στις σκοτεινές γωνίες της ψυχής. Κι ύστερα, απρόβλεπτα σχεδόν, συμμετέχει στις αποφάσεις μας· ο εσωτερικός μας εαυτός αποκτά δυνατότερη φωνή απ’ όσο πιστεύαμε ότι έχει. Ο Ντόναλντ Τραμπ έχασε τις εκλογές αλλά η ήττα του δεν άλλαξε το αμερικανικό υποσυνείδητο το οποίο, εν πολλοίς, ενσαρκώνει: παρότι, αν είμαστε τυχεροί, θα γίνει με τον καιρό μια ακόμα υποσημείωση της ιστορίας, ο Τραμπ εκπροσωπεί, μεγεθύνει και αποενοχοποιεί ισχυρές δυνάμεις και συναισθήματα στο εσωτερικό της αμερικανικής κοινωνίας – δυνάμεις και συναισθήματα που έχουν αντιστοιχίες σε όλες τις κοινωνίες.

Για παράδειγμα, στη Γερμανία, επί αιώνες, ενώ εξυμνούνταν η ορθολογική σκέψη, στον χώρο του συλλογικού ασυνειδήτου ενισχύονταν άγριες παγανιστικές δυνάμεις που διοχετεύτηκαν και εκδηλώθηκαν μέσω του Χίτλερ. Η ιστορία είναι ζήτημα τύχης: αν δεν είχε υπάρξει ο Χίτλερ πιθανότατα αυτές οι σκιές των Γερμανών να είχαν φωτιστεί και διαλυθεί ή να είχαν παραμεριστεί ακόμα περισσότερο στα ψυχικά βάθη.

Όσο για τον Ντόναλντ Τραμπ, μετά από τέσσερα χρόνια αν όχι απεχθούς πολιτικής, τουλάχιστον απεχθούς ατομικής συμπεριφοράς, διατήρησε την εκλογική του βάση. Οι αιτίες είναι οι ίδιες του οι αδυναμίες, τα ελαττώματά του που καθρεφτίζουν τα αμερικανικά ελαττώματα, είτε τα παραδέχονται οι Αμερικανοί, είτε όχι· είτε τα θεωρούν ελαττώματα, είτε τα καμαρώνουν ως αρετές. Ο Ντόναλντ Τραμπ έδειξε απύθμενη άγνοια της ιστορίας, της γεωγραφίας, της γεωπολιτικής, της διπλωματίας· εγκωμίασε ακροδεξιούς συνωμοσιολόγους, είπε χονδροειδή ψέματα – κι όμως πολλοί μορφωμένοι και μετριοπαθείς Αμερικανοί τον ψήφισαν. Έδειξε μισογυνία και πρόβαλε εικόνα αρσενικού νταή – κι όμως, το κοινό του είναι περίπου 44% γυναίκες. Δεν έκρυψε ότι είναι αμαρτωλός με τη βιβλική έννοια (υποπίπτει στα έξι τουλάχιστον από τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα) – κι όμως ένα μεγάλο ποσοστό θρησκευομένων τον επέλεξαν ξανά. Η απάντηση σ’ αυτό το γιατί δεν είναι μονάχα η ευπιστία και η αγραμματοσύνη της μάζας. Ούτε το ότι ο Τραμπ εμφανίστηκε αρχικά ως ο ανεξάρτητος outsider που ήξερε το Σύστημα σαν την τσέπη του και μπορούσε να το εκκαθαρίσει από τη γραφειοκρατία και τις κομπίνες των πολιτικών και χρηματοπιστωτικών ελίτ.

Υπάρχουν βαθύτερες αιτίες, μερικές από τις οποίες είναι αληθινές, χειροπιαστές κατά κάποιον τρόπο, ενώ άλλες πρέπει να αναζητηθούν στον χώρο της φαντασίωσης και, όπως είπα, του συλλογικού ασυνειδήτου. Μετά από δεκαετίες παγκοσμιοποίησης, έναν Αφροαμερικανό πρόεδρο, την ομοσπονδιακή νομιμοποίηση του γάμου των ομοφυλοφίλων, την άνοδο των γυναικών στην πολιτική, τη δημογραφική υποχώρηση των λευκών και την ισλαμική απειλή, πολλοί Αμερικανοί νιώθουν ότι χάνουν τη χώρα τους· ότι είναι ξένοι στον ίδιο τους τον τόπο. Επιπροσθέτως, με το κύμα της πολιτικής ορθότητας νιώθουν ότι τους αφαιρείται όχι μόνο η ελευθερία του λόγου και της έκφρασης, αλλά η ελευθερία των συναισθημάτων – σαν να μην τους επιτρέπεται πια να είναι αυτό που είναι.

Ο Ντόναλντ Τραμπ απευθύνθηκε στο συναίσθημα «Εμείς και Αυτοί» που είναι πολύ ισχυρό σε χώρες με παιδαριώδη στοιχεία στην εθνική τους ταυτότητα: χώρες με παρελθόν αποικιοκρατίας, χώρες που αυτοπροσδιορίζονται ως θύματα και χώρες, όπως οι ΗΠΑ, που φρονούν ότι είναι ανώτερες όλων. «Εμείς» είναι οι Αμερικανοί που νιώθουν ανασφαλείς και χρειάζονται προστασία μπροστά στην απειλητική παγκοσμιοποίηση που θόλωσε τα σύνορα, επέβαλε το ελεύθερο διεθνές εμπόριο και δημιούργησε το παγκόσμιο ψηφιακό χωριό. Δεν φαίνεται να παίζει ιδιαίτερο ρόλο το ότι οι απειλές για τις ΗΠΑ δεν προέρχονται, λόγου χάρη, από το Μεξικό: το τείχος που μισο-έχτισε (και δεν ολοκλήρωσε) ο Ντόναλντ Τραμπ στα νότια σύνορα είναι ένα σύμβολο· μια αρχετυπική απάντηση στο υπαρξιακό άγχος και μια επιβεβαίωση του «Εμείς και Αυτοί». Μοιάζει κάπως με την απόκριση του Τζορτζ Μπους στο τρομοκρατικό χτύπημα της 11ης Σεπτεμβρίου: ενώ οι ένοχοι ήταν εκπρόσωποι του διεθνούς ισλάμ, οι ΗΠΑ επιτέθηκαν στο Ιράκ το οποίο δεν είχε καμία ανάμειξη. Υποτίθεται ότι η επίθεση, οποιαδήποτε ένοπλη εισβολή, θα έκανε καλό στην τραυματισμένη αμερικανική ψυχή την οποία καθησυχάζει το φτωχό λεξιλόγιο, η φτωχή σκέψη, ο μανιχαϊσμός: Εμείς και Αυτοί, οι Καλοί και οι Κακοί.

Ο Τζορτζ Γ. Μπους απευθυνόταν στις αμερικανικές αξίες μιας παλιότερης εποχής, πριν από το φτηνό τηλεοπτικό glamour και τη λατρεία της διασημότητας. Ήταν αναχρονιστικός: ο αμαρτωλός που είδε τον Χριστό σε όραμα και επέστρεψε στον σωστό δρόμο. Ο Ντόναλντ Τραμπ προχώρησε ένα βήμα πιο πέρα και πιο κάτω· ένα βήμα πιο βαθιά στο σκοτάδι του συλλογικού ασυνειδήτου, προβάλλοντας πολιτιστικές αξίες που έχουν διαστραφεί –όσο μεγαλύτερο τόσο καλύτερο, όσο ταχύτερο τόσο καλύτερο, όσο νεότερο τόσο καλύτερο, όσο περισσότερο τόσο καλύτερο–, μια μεταφορά για την απόκτηση αγαθών, για την αυτοκίνηση και για το σεξ. Ταυτοχρόνως, επιβεβαίωνε την αμερικανική αντίληψη της εξυπνάδας που σχετίζεται με την κοινωνική και οικονομική επιτυχία: στις ΗΠΑ δεν είναι τόσο διαδεδομένη η ευρωπαϊκή καχυποψία περί της ιδιοκτησίας-κλοπής, ούτε γίνεται συστηματική παραπομπή στη χριστιανική ταύτιση της φτώχειας με την εντιμότητα. Ο πλουτισμός είναι, παρά τις πουριτανικές ρίζες, μια από τις αξίες του αμερικανικού πυρήνα και δεν αντιπαραβάλλεται στην ηθική ακεραιότητα.

Επίσης, ο Τραμπ ήταν μια εξισορρόπηση του Ομπάμα, ενός διανοούμενου προέδρου που βρισκόταν στο αντίποδα του συλλογικού ασυνειδήτου και είχε εγείρει μεγάλες ηθικές απαιτήσεις από τον αμερικανικό λαό. Ο Ομπάμα, η Χίλαρι Κλίντον και ο Τζο Μπάιντεν απευθύνονται στο συνειδητό, στη λογική των ανθρώπων: ο Τραμπ απευθύνεται σε εκείνες τις περιοχές του νου στις οποίες ποντάρουν οι διαφημίσεις. Μοιάζει με τηλεοπτικό σποτ: είναι απλός, θεαματικός, δίνει μια υπόσχεση. Σαν τον Τζον Γουέιν πυροβολεί κι ύστερα κάνει τις ερωτήσεις· το απρόβλεπτο των κινήσεών του συμβάλλει στη θεαματικότητά του, σε μια μορφή τηλεθέασης.

Το 2016, οι Αμερικανοί ανέτρεψαν μια διανοητική ηγεσία με μια παρορμητική, αν-ιστορική και ναρκισσιστική, εναντίον των διανοουμένων και των ιδεολογιών. Ο Τραμπ, όπως οι περισσότεροι Αμερικανοί, δεν διέπεται από κάποια ιδεολογία: πιστεύει σε ό,τι βγάζει σε πέρας μια δουλειά, σε ό,τι φέρνει κέρδος και νίκες. Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι πάρα πολύ έντονα σε μεγάλο μέρος Αμερικανών που τρέφονται με την ιδέα του περιούσιου λαού ο οποίος καταναλώνει με έξαλλο ρυθμό υλικά αγαθά και ριάλιτι σόου. Ακριβώς αυτά ήταν τα μηνύματα του Τραμπ ακόμα και πριν από την προεδρία: πλούτος, καλοπέραση και φήμη (φήμη εξαιτίας του πλούτου)· ωραιοπάθεια· ελευθερία γνώμης ακόμα κι όταν λείπει η γνωστική βάση, μαζί με μερικά άλλα που εμπίπτουν στην κατηγορία των ηθικών παραπτωμάτων: υπεροψία, απληστία, μανία καταδίωξης, εριστικότητα, εκδικητικότητα, απουσία ενσυναίσθησης, απεριόριστη φιλοδοξία και εξίσου απεριόριστη χρήση οποιουδήποτε μέσου προκειμένου να επιτευχθεί το κέρδος και η νίκη. Το ότι ο Τραμπ ήταν και είναι bully, ψεύτης, φοροφυγάς, κακοπληρωτής, τεμπέλης, σεξιστής, ανέντιμος επιχειρηματίας και παλιοχαρακτήρας δεν φαίνεται να επηρεάζει τους μισούς σχεδόν Αμερικανούς. Όπως πολλά δημόσια πρόσωπα έχει γίνει ίνδαλμα· στη λάμψη του προστίθεται τώρα μια «άδικη» ήττα για την οποία ίσως συνεργάστηκαν διάβολοι και εξωγήινοι.