Τι είναι η δημοκρατία;

«Τι είναι η δημοκρατία;» ρωτάει ο δεκάχρονος Τζο τον πατέρα του. «Ποτέ δεν κατάλαβα ακριβώς…» απαντάει εκείνος, «… όπως σε κάθε πολίτευμα, έχει να κάνει με κάτι, όπου οι νέοι πηγαίνουν να πολεμήσουν και αλληλοσκοτώνονται», συνεχίζει μεταξύ άλλων. Ο διάλογος τελειώνει με τον μικρό Τζο να ρωτάει πως «όταν έρθει η σειρά του, θα τον άφηνε ο πατέρας του να πάει;». «Για τη Δημοκρατία ο καθένας θα έδινε τον μοναχογιό του» (από την αντιπολεμική ταινία, «Johnnie got his gun» του Dalton Trumbo, 1971)

Τι είναι, λοιπόν, η δημοκρατία;

Δεν αναφέρομαι φυσικά στον ορισμό, που θεωρείται αυτονόητος. Εννοώ την κατανόηση, τη βαθιά σημασία της, καθώς και τις αξίες που απορρέουν από αυτή. Στον πυρήνα των αξιών υπάρχει το τρίπτυχο της Ελευθερίας, Ισότητας, Δικαιοσύνης, αλλά και Ισονομία, Ασφάλεια και κατοχύρωση δικαιωμάτων. Επίσης Διαφάνεια, χωρίς διακρίσεις και κοινωνικούς αποκλεισμούς. Ανεκτικότητα, Αλληλεγγύη και σεβασμός στην ανθρώπινη Αξιοπρέπεια. Μολονότι, η δημοκρατία στη σημερινή της μορφή δεν είναι ιδανική, έχει συμβάλει στην ευημερία και ταυτόχρονα έχει προάγει την ειρήνη, σε μέγιστο βαθμό.

Η δημοκρατία βρίσκεται σε διαρκή μετασχηματισμό και μόνιμη αλληλεπίδραση με το ιστορικό γίγνεσθαι που την περιβάλλει. Όπως τα πάντα στο σύμπαν, γεννιέται, ενηλικιώνεται και ωριμάζει και είναι πολύ πιθανόν να πεθάνει αν δεν φροντίσουμε να τη κρατήσουμε ζωντανή. Άλλωστε φτάσαμε αρκετά κοντά στον ενταφιασμό, με τα ολοκληρωτικά καθεστώτα του περασμένου αιώνα. Μπορούμε να το φανταστούμε σαν μια δοκιμασία, όπου στην πορεία γίνονται δοκιμές και λάθη (trial & error), για να δανειστώ τη φράση που χρησιμοποίησε ο Yuval Noah Harari στη συνέντευξη του στην «Καθημερινή». Ο ιστορικός αναφερόταν στην μετεξέλιξη της βιομηχανικής επανάστασης και το σοκ που προκάλεσε στους ανθρώπους της εποχής, όμως εν τέλει βελτίωσε τις συνθήκες διαβίωσης και βαθμιαία οδήγησε τις κοινωνίες σε ανέλιξη.

Αξίζει να αναφερθούμε σε κάποια ανθρώπινα επιτεύγματα, που οδήγησαν –πολλές φορές ανεπαίσθητα και αθόρυβα– στη σύλληψη της ιδέας και στην εφαρμογή της δημοκρατίας. Άλλες φορές συντέλεσαν στην ενδυνάμωση της αντίληψης ή θωρακίζοντας τις αξίες της. Αρκεί να σκεφτούμε το πλυντήριο που βοήθησε στην ευκολότερη πρόσβαση της γυναίκας στην αγορά εργασίας. Η συγκεκριμένη τεχνολογική εξέλιξη προσέδωσε ανεξαρτησία και επέφερε τη χειραφέτησή της. Κατά τον ίδιο τρόπο, εξελίξεις στην τεχνολογία και την επιστήμη, ωθούν τις κοινωνίες σε αλματώδη πρόοδο με συνεπακόλουθες κοινωνικές και πολιτικές προεκτάσεις.

Το αλφάβητο αποτέλεσε μια πρωταρχική παράμετρο στην εξελικτική πορείας της δημοκρατίας. Όπως εξηγεί ο Γ. Μπαμπινιώτης στην εκπομπή «Μαθαίνοντας την Ιστορία μας», η υιοθέτηση του φοινικικού αλφαβήτου από τους Έλληνες έθεσε τη βάση του εκδημοκρατισμού της ελληνικής κοινωνίας. Η συνεισφορά ήταν τεράστια καθώς οι Χαλκιδείς το μετέφεραν στις αποικίες της Κάτω Ιταλίας, όπου αποτέλεσε τη βάση του λατινικού αλφαβήτου. Ο γραπτός λόγος έπαψε να είναι προνόμιο της ανακτορικής γραφειοκρατίας ή κάποιας ελίτ και σταδιακά γίνεται προσιτό σε ολοένα και περισσότερους ανθρώπους. Κατά τον ίδιο τρόπο, από την Αναγέννηση και έπειτα διακρίνουμε ότι η διεύρυνση των ανθρώπων που έχουν πρόσβαση στην εκπαίδευση, συντελεί σταδιακά στην τελική επικράτηση της δημοκρατίας και του πλαισίου αξιών που την περιβάλλει.

Η οπλιτική φάλαγγα προκάλεσε αθόρυβα το μετασχηματισμό του πολιτεύματος. Η νέα πολεμική τακτική απαιτούσε στελέχωση από μεγαλύτερο αριθμό πολεμιστών, οι οποίοι αναζητήθηκαν σε ευρύτερη κοινωνική βάση. Η μάχη έπαψε να είναι υπόθεση των αριστοκρατών που αποζητούν «Κῦδος και κλέος», όλοι συμμετείχαν στη μάχη και είχαν δικαίωμα στη μοιρασιά των λαφύρων. Στη διάταξη της φάλαγγας ο οπλίτης βρισκόταν συνήθως δίπλα σε έναν γνωστό του, έναν φίλο ή έναν γείτονα, με τον οποίο είχε ισχυρούς δεσμούς. Η ασπίδα του προστατεύει όχι μόνο τον ίδιο αλλά και τον συμπολεμιστή. Έτσι αναπτύσσεται συνοχή και αλληλεγγύη, ενώ θα μπουν τα θεμέλια της συλλογικής δράσης που θα αποτελέσουν τη συγκολλητική ουσία της δημοκρατίας.

«Ένα από τα παλιότερα μέσα για να απαλλαγείς από τη δημοκρατία είναι να κάνεις κατάχρηση της με υπολογισμένο κυνισμό, για να καταστραφεί τελικά μέσα στην ασυδοσία και την αταξία» (J. d’Ormesson, Le Figaro, 6/2/1975).

Η δημοκρατία, σε αντίθεση από άλλα καθεστώτα, δεν έχει αρχή. Ο κυρίαρχος λαός είναι η υπέρτατη αρχή. Συνεπώς η ιδέα της δημοκρατίας εμπεριέχει τη ρίζα της αναρχίας και της απόλυτης αταξίας. Η μόνη οδός διατήρησης της λαϊκής κυριαρχίας, είναι ο νόμος. Ο νόμος και οι κανόνες αποτελούν θεμέλιο λίθο του κράτους δικαίου. Η ασφάλεια των πολιτών και η εξασφάλιση της ατομικής τους ελευθερίας καθώς και η προστασία της περιουσίας τους, βρίσκονται στο επίκεντρο της δημοκρατικής διακυβέρνησης. Η υιοθέτηση της Χομπσιανής αντίληψης, της μοναδικής νόμιμης βίας που ασκεί το κράτος, έγκειται σε αυτή ακριβώς τη ανάγκη. Την εγγύηση της ομαλότητας σε αντιδιαστολή με το χάος που θα επέφερε η μη εφαρμογή τους. 

Έχουν περάσει τρεις αιώνες από τη διατύπωση της «διάκρισης των εξουσιών» από τον Μοντεσκέ και έκτοτε έχει κυλίσει πολύ νερό στ’ αυλάκι. Τα σύγχρονα φιλελεύθερα κράτη έχουν διαχωρίσει τις εξουσίες και έχουν φροντίσει να μην μπλέκονται η μία στα πόδια της άλλης. Η διάκριση διασφαλίζεται μέσω των συνταγμάτων τους ή μέσω θεσμικών ελέγχων (check & balances). Ωστόσο, δεν έχουν αποφύγει το βραχυκύκλωμα σε αρκετές περιπτώσεις. Είναι, νομίζω, οικεία η ιστορία όπου η βουλή νομοθετεί, η κυβέρνηση ψηφίζει τη νομοθετική πράξη -για να εκτελέσει π.χ. τον προϋπολογισμό- και τα δικαστήρια ακυρώνουν την απόφαση.

Ο αείμνηστος Σ. Τσακυράκης είχε εκφράσει τον προβληματισμό του για την ενισχυμένη εξουσία των δικαστικών να κρίνουν τα πάντα. Θεωρούσε σημαντικό να επαναπροσδιοριστεί ο ρόλος και τα όρια της δικαστικής εξουσίας και ο προβληματισμός δεν περιοριζόταν μόνο στην ελληνική επικράτεια.

Η γραφειοκρατία φαινομενικά δρα ανταγωνιστικά απέναντι στη δημοκρατία. Όλοι έχουμε άλλωστε συμμετάσχει σε κάποια ιστορία τρόμου, όταν χρειάστηκε να διεκπεραιώσουμε υποθέσεις μας. Ωστόσο, η διατύπωση του M. Weber εξακολουθεί ακόμα και σήμερα να είναι επίκαιρη. Η θεσμική γραφειοκρατία –όχι η δημόσιο-υπαλληλική ελληνική παραλλαγή της σφραγίδας– μπορεί να διατηρήσει την τάξη, να αυξήσει την αποτελεσματικότητα και να εξαλείψει την ευνοιοκρατία.

Ένα επιπλέον αντίβαρο στην πολιτική αυθαιρεσία είναι οι ανεξάρτητοι θεσμοί. Η προβληματική με τους ανεξάρτητους θεσμούς, είναι ως προς σε ποιον είναι υπόλογοι. Επίσης δεν είναι πάντοτε διακριτά τα όρια των επεμβάσεων τους, ενώ η νομιμοποίηση τους είναι σε αμφισβήτηση. Ο φιλελεύθερος κόσμος, φαίνεται να έχει επιλέξει να ζήσει με αυτό το αγκάθι και να ενισχύσει τους ανεξάρτητους θεσμούς, παρά να ολισθήσει σε αυταρχικούς ηγέτες και καθεστώτα.

Θα επαναλάβω την κουραστική διατύπωση ότι η δημοκρατία δεν είναι δεδομένη. Όπως και η εξέλιξή της δεν είναι πάντοτε γραμμική. Πολύ συχνά ξεχνάμε πόσο μακρύ δρόμο έχουμε διανύσει. Άλλοτε συγχέουμε το επίπεδο και τις κατακτήσεις της φιλελεύθερης δημοκρατίας, με νεόκοπες δημοκρατίες που στερούνται πολλά στοιχεία, κυρίως στον τομέα των ατομικών δικαιωμάτων. Οι κοινωνίες προσαρμόζουν –συχνά περιορίζονται– τη δημοκρατική διακυβέρνηση στο επίπεδο που άλλοι θεσμοί (βλέπε θρησκεία) επηρεάζουν τη ζωή των πολιτών. Οι κοινωνίες συχνά ακολουθούν παραδόσεις, εθιμικούς κανόνες και επηρεάζονται από αντίρροπες δυνάμεις και αγκυλώσεις, που στέκονται εμπόδιο στην επίτευξη του επιθυμητού επίπεδου ελευθερίας.

Οι ΗΠΑ είναι μια από τις παλαιότερες σύγχρονες δημοκρατίες. Διαθέτει ένα φιλελεύθερο σύνταγμα ήδη από τη διακήρυξη της ανεξαρτησίας, διανθισμένο από τα δικαιώματα του πολίτη. Εντούτοις οι ΗΠΑ δεν θα τολμήσουν να καταργήσουν τη δουλεία, παρά μόνο πολύ αργότερα (1865). Θα χρειαστεί να περάσουν εκατό και πλέον χρόνια προτού οι μαύροι αφροαμερικάνοι αποκτήσουν πολιτικά δικαιώματα, πληρώνοντας βέβαια βαρύ φόρο αίματος. Έπρεπε να διανύσουμε τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, προκειμένου να αποκτήσουν δικαίωμα ψήφου οι γυναίκες. Μέχρι τα μέσα του ίδιου αιώνα, η ομοφυλοφιλία αποτελούσε σε πολλές χώρες ποινικό αδίκημα, ενώ έπαψε να αντιμετωπίζεται ως ασθένεια πολύ αργότερα.

Η Ινδία περηφανεύεται ότι είναι η μεγαλύτερη δημοκρατία του πλανήτη. Αυτό δεν εμπόδισε το κυβερνών εθνικιστικό κόμμα να υπερψηφίσει τον νόμο περί ιθαγένειας, όπου ουσιαστικά περιθωριοποιεί τους μουσουλμάνους. Στην Ινδία υπάρχει ακόμα το αναχρονιστικό σύστημα των καστών. Οι Ντάλιτ, ή «ανέγγιχτοι», ζουν στο περιθώριο της κοινωνίας. Υπολογίζονται σε διακόσια εκατομμύρια ψυχές. Καθημερινά γυναίκες της συγκεκριμένης κάστας βιάζονται και κακοποιούνται, ενώ συχνά δολοφονούνται. Σαν να μην έχει η ζωή τους καμία αξιοπρέπεια και αξία.

Η Ινδία θα χρειαστεί να κάνει γενναία μεταρρύθμιση και η ινδική κοινωνία να ξεπεράσει αυτές τις αντιλήψεις για να προχωρήσει. Πολλές χώρες βρίσκονται στην ίδια θέση και ίσως χρειαστεί να περάσουν μέσα από ωδίνες τοκετού, ή τη δική τους πορεία μέσα από δοκιμές και λάθη. Όσο το βήμα θα είναι μετέωρο, οι κυβερνήσεις θα κλίνουν περισσότερο προς τα πίσω παρά προς τα εμπρός. Η ροπή προς την απολυταρχία είναι πάντα δελεαστική, όσο υφίσταται ο «Φόβος μπροστά στην Ελευθερία». 

Η δημοκρατία δεν είναι στατική και δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι είναι εξαρτημένη από το σύνολο που την εξασκεί. Μια πράξη του παρόντος έχει προβολή στο μέλλον. Ένας νόμος που εξυπηρετεί το σκοπό βραχυπρόθεσμα, ενδέχεται κάτω από διαφορετικές συγκυρίες να προκαλέσει βλάβη μακροπρόθεσμα. 

Η μεταρρύθμιση του Εφιάλτη (461 π.Χ.) όπου αφαιρέθηκαν εκτελεστικές και δικαστικές αρμοδιότητες από τον Άρειο Πάγο έδωσε το τελικό χτύπημα στην αριστοκρατία. Όμως άνοιξε διάπλατα την πόρτα σε δημαγωγούς σαν τον Κλέων να αναρριχηθούν στην εξουσία, οδηγώντας την αθηναϊκή δημοκρατία σε μαρασμό.

Για να το φέρουμε σε πιο πρόσφατα οικεία γεγονότα, η πρόβλεψη του νομοθέτη να απαιτείται ενισχυμένη πλειοψηφία για εκλογή προέδρου δημοκρατίας εκπορευόταν από την αναγκαιότητα ισχυρής θεσμικής νομιμοποίησης. Επίσης, αποσκοπούσε σε ευρύτερη συναίνεση προς το πρόσωπο του Προέδρου, από το σύνολο του αντιπροσωπευτικού σώματος. Αντ’ αυτού, έγινε όπλο εκβιασμού της εκάστοτε αντιπολίτευσης για να διαλύει το κοινοβούλιο και να προκαλεί πρόωρες εκλογές.

Η μελλοντική ψηφιακή δημοκρατία είναι ήδη εδώ. Όπως διατυπώνει ο Harari, για πρώτη φορά στην ιστορία, μια εφαρμογή –ένας αλγόριθμος– θα μπορεί να γνωρίζει περισσότερα πράγματα για εμάς, από όσο εμείς οι ίδιοι γνωρίζουμε ή έχουμε συνειδητοποιήσει. Υπογραμμίζει ότι οφείλουμε να θέσουμε τους όρους για το ποιος επεξεργάζεται και έχει πρόσβαση σε αυτά τα δεδομένα. Ο κίνδυνος ενός οργουελικού εφιάλτη είναι πλέον χειροπιαστός. Η Κίνα ετοιμάζει τη δυστοπική πραγματικότητα της επόμενης μέρας. Οι Ουιγούροι της επαρχίας Σιντσιάνγκ βιώνουν μια μοντέρνα εκδοχή των στρατοπέδων συγκέντρωσης. Χρησιμοποιούνται ως τα κατάλληλα πειραματόζωα όπου η Κίνα δοκιμάζει τις επιδόσεις της τεχνητής νοημοσύνης. Η βιοτεχνολογία σύντομα θα ακολουθήσει, συμπληρώνοντας τους κρίκους που λείπουν.

Πρόσφατα, ο πρόεδρος Μακρόν ανακοίνωσε ότι σκοπεύει να νομοθετήσει δραστικά κατά του ισλαμικού απομονωτισμού – «Séparatisme» είναι ο όρος που χρησιμοποίησε. Κατά τον Μακρόν, η ανεκτικότητα απέναντι στον φονταμενταλισμό έφτασε στα όρια της. Υπάρχει ο κίνδυνος αποσχιστικών τάσεων εντός της κοινωνίας. Το ερώτημα είναι πώς θα εξουδετερωθεί η συγκεκριμένη απειλή χωρίς περιορισμούς. Και εδώ έρχεται το επόμενο ερώτημα: πώς ο περιορισμός ελευθεριών συγκεκριμένης θρησκευτικής ομάδας προασπίζει τη δημοκρατία. Πόσο πιθανός θα ήταν ένας συμβιβασμός; Όμως ο συμβιβασμός προϋποθέτει πως η δημοκρατία πρέπει να κάνει βήματα πίσω. Μα είναι δυνατόν να κάνει η δημοκρατία βήματα πίσω, προκειμένου να διατηρήσει τη δυναμική της;

Σύντομα θα κληθούμε να δώσουμε απαντήσεις σε όλα αυτά. Πολύ πιθανόν να χρειαστεί να διαλέξουμε τι θα κρατήσουμε και τι θα αφήσουμε. Να θυμηθούμε τον Harari, που προειδοποιεί ότι αυτή τη φορά δεν έχουμε δυνατότητα λάθους. Δεν έχουμε περιθώριο να πειραματιστούμε ξανά με υβριδικά ολοκληρωτικά καθεστώτα. Τώρα που διαθέτουν την τεχνολογία, η επιβολή ενός τέτοιου απολυταρχικού μοντέλου θα κάνει τον Χίτλερ ή τον Στάλιν να μοιάζουν με φιλελεύθερους.