Θα παραμείνει η Τουρκία στο ΝΑΤΟ;

Πριν από ακριβώς έναν χρόνο ξεκίνησα έναν γύρο συνομιλιών και συνεντεύξεων με κορυφαίους δημοσιογράφους, διπλωμάτες, ιστορικούς και αναλυτές των διεθνών σχέσεων, στο πλαίσιο ακαδημαϊκής έρευνας για την ασφάλεια στην Ευρώπη, μέρος της οποίας δημοσιεύτηκε στο ντοκιμαντέρ Αποτροπή.
 
Στις συζητήσεις αυτές άρχισε να διατυπώνεται –έμμεσα, διστακτικά, διπλωματικά, off the record, αλλά ξανά και ξανά– ένα σχεδόν αδιανόητο ερώτημα: Μπορεί να παραμείνει η Τουρκία στο ΝΑΤΟ;

Η Τουρκία δοκιμάζει εδώ και καιρό τα όρια και την υπομονή των δυνάμεων και των θεσμών της Δύσης: αγοράζοντας πυραύλους S-400 από τον στρατηγικό αντίπαλο του ΝΑΤΟ, τη Ρωσία∙ καταπατώντας θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα και καταδιώκοντας και φυλακίζοντας αντιφρονούντες, ακαδημαϊκούς και δημοσιογράφους στο εσωτερικό της∙ υποθάλποντας κρυφά το Ισλαμικό Κράτος, την τρομοκρατική οργάνωση που διέλυσε τη Μέση Ανατολή και έσπειρε τον θάνατο στην Ευρώπη∙ εισβάλλοντας στη Συρία και διεξάγοντας εκστρατεία εθνοκάθαρσης εναντίον των Κούρδων∙ παρεμβαίνοντας στον εμφύλιο της Λιβύης και παραβιάζοντας το εμπάργκο όπλων∙ εργαλειοποιώντας με τον πιο κυνικό τρόπο την ανθρώπινη τραγωδία των προσφύγων και των μεταναστών, ανοιγοκλείνοντας τις «κάνουλες» των ροών σε Έβρο και Αιγαίο προκειμένου να εκβιάσει την Ευρωπαϊκή Ένωση.
 
Το ΝΑΤΟ δεν διαθέτει μηχανισμό αποβολής ή κυρώσεων κατά των ίδιων των μελών του, οπότε αυτή η συζήτηση αρχικά έμοιαζε ως ακαδημαϊκή, ως ένας διπλωματικός μοχλός πίεσης. Εδώ και πολλά χρόνια, δεκαετίες, η Τουρκία εκμεταλλεύεται τη γεωστρατηγική της θέση, την εύνοια των Ηνωμένων Πολιτειών, τις στρατηγικές ανάγκες της Δύσης στη Μέση Ανατολή και της Ρωσίας στη Μεσόγειο, τα «μεταδυτικά», ενοχικά και φοβικά σύνδρομα δρώντων μέσα στην Ευρωπαϊκή Ένωση, και –κυρίως– την αρχή της ομοφωνίας στο ΝΑΤΟ, μέσω της οποίας μπλοκάρει οποιαδήποτε δράση ή δήλωση που δεν την εξυπηρετεί.
 
Ωστόσο, μόνο μέσα στους τελευταίους 12 μήνες, ο Τούρκος πρόεδρος: υπέγραψε ένα ανεκδιήγητο μνημόνιο με τη Λιβύη για την οριοθέτηση των θαλάσσιων ζωνών∙ απείλησε ότι θα μπλοκάρει τις αμυντικές δράσεις του ΝΑΤΟ στη Βαλτική και την Ανατολική Ευρώπη, παρολίγον εκτροχιάζοντας τη Διάσκεψη Κορυφής του Λονδίνου προκειμένου να εξυπηρετήσει τα συμφέροντά του∙ διεξήγαγε επιχειρήσεις υβριδικού πολέμου εναντίον της Ελλάδας στον Έβρο∙ μετέτρεψε την Αγία Σοφία σε τζαμί∙ άνοιξε τα Βαρώσια στα Κατεχόμενα∙ δημιούργησε ναυτικό επεισόδιο με γαλλική φρεγάτα σε αποστολή του ΝΑΤΟ∙ κήρυξε λεκτικό και πολιτισμικό πόλεμο εναντίον του Προέδρου Μακρόν∙ ρίχνει λάδι στη φωτιά της σύγκρουσης Αρμενίας-Αζερμπαϊτζάν για το Ναγκόρνο Καραμπάχ, που αποσταθεροποιεί τον Καύκασο∙ και, φυσικά, εδώ και μήνες παίζει ένα πολύ επικίνδυνο παιχνίδι στο Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο, με απανωτές NAVTEX και πλεύσεις του Oruc Reis, αμφισβητώντας κυριαρχικά δικαιώματα της Ελλάδας και παραβιάζοντας τους κανόνες αποχής από προκλητικές ενέργειες που ισχύουν σε περιπτώσεις διαφωνίας γειτονικών κρατών. Η Τουρκία δεν είναι απλώς ο μεγάλος ασθενής∙ είναι πλέον ένα κράτος-παρίας (rogue state).
 
Κάπως έτσι, μέσα σε λίγους μήνες, το αδιανόητο (δηλ. το αίτημα αποπομπής της Τουρκίας από το ΝΑΤΟ) έγινε το επιβεβλημένο. Οι ψίθυροι πίσω από κλειστές πόρτες έγιναν δημόσιες τοποθετήσεις από τους σοβαρότερους αναλυτές στις κορυφαίες δεξαμενές σκέψεις και ΜΜΕ:

• Τον Φεβρουάριο, έκθεση της αμερικανικής δεξαμενής σκέψης RAND εμφανίζει σενάριο εξόδου της Τουρκίας από το ΝΑΤΟ.
• Τον Ιούλιο, η κορυφαία δεξαμενή σκέψης των Ενόπλων Δυνάμεων της Βρετανίας, RUSI, δημοσιεύει σχόλιο αναλυτή το οποίο χαρακτηρίζει την Τουρκία ως «το σκουλήκι μέσα στο φρούτο» και «αναδυόμενο στρατηγικό εχθρό εντός του ΝΑΤΟ».
• Τον Αύγουστο, οι New York Times δημοσιεύουν ανώνυμες δηλώσεις Ευρωπαίων διπλωματών που χαρακτηρίζουν την Τουρκία ως «τον ελέφαντα στο δωμάτιο του ΝΑΤΟ»∙ κανείς τους δεν βγαίνει να το πει δημοσίως, αλλά πίσω από τις κάμερες σκέφτονται το ίδιο πράγμα: η Τουρκία βλάπτει τα συμφέροντα του ΝΑΤΟ και η αδυναμία των αξιωματούχων του να αντιδράσουν πλήττει την αξιοπιστία της Συμμαχίας.
• Τον ίδιο μήνα, ο Μάϊκλ Ρούμπιν, αναλυτής του American Enterprise Institute (AEI) γράφει στη Washington Post ότι ήρθε η ώρα να χωρίσουν οι δρόμοι του ΝΑΤΟ και της Τουρκίας.
• Τον Αύγουστο επίσης, με κύριο άρθρο τους, οι Times του Λονδίνου διακηρύσσουν ότι «το ΝΑΤΟ δεν μπορεί να έχει ένα κράτος ως μέλος του όταν αυτό δεν μπορεί να περιοριστεί στα προ πολλού καθορισμένα σύνορά του και εισέρχεται σε ύδατα της Ελλάδας και της Κύπρου».
• Τις τελευταίες εβδομάδες πρώην διπλωμάτες και αξιωματούχοι δυτικών δυνάμεων βγαίνουν ο ένας μετά τον άλλον στο Twitter και στα ΜΜΕ και ζητούν την αποπομπή της Τουρκίας ή τη «χαλιναγώγηση» της από την ΕΕ και το ΝΑΤΟ.
• Το περασμένο Σάββατο, το συντηρητικό περιοδικό Spectator - κατεξοχήν εκπρόσωπος του πολιτικού κατεστημένου της Βρετανίας - απαιτεί να αποπεμφθεί η Τουρκία από το ΝΑΤΟ.

Οι ψίθυροι έγιναν τσουνάμι. Ένα χαρακτηριστικό της κοινότητας διπλωματίας και ασφάλειας της Δύσης είναι ο έμφυτος συντηρητισμός της και το ότι αργεί να κινητοποιηθεί δημόσια προς μια συντεταγμένη κατεύθυνση. Όταν όμως το κάνει, η πίεση είναι ασφυκτική.
 
Αυτό που όλοι αντιλαμβάνονται –εντός και εκτός ΝΑΤΟ, εντός και εκτός δυτικών κυβερνήσεων– είναι ότι πλέον δεν μιλάμε απλώς για απόκλιση συμφερόντων ανάμεσα στην Τουρκία και μεμονωμένα κράτη της Δύσης, όπως η Κύπρος ή η Ελλάδα ή ακόμη και η Γαλλία. Η Τουρκία του Ερντογάν πλήττει το κύρος, την αξιοπιστία, τη σταθερότητα, και τις προοπτικές επιβίωσης θεσμών-πυλώνων της ευρωπαϊκής και παγκόσμιας σταθερότητας όπως το ΝΑΤΟ. Σε μια εποχή στην οποία η νομιμοποίηση θεσμών και κυβερνήσεων κρέμεται από την κλωστή των αξιών, η Τουρκία προκαλεί καθημερινά ανεπανόρθωτη ζημιά στη δημόσια αντίληψη του ρόλου τους.

Εάν η Τουρκία, όντας εκτός ΝΑΤΟ, μας επιτεθεί, τότε η Ελλάδα θα μπορούσε να ενεργοποιήσει το Άρθρο 5 του καταστατικού χάρτη ο οποίος υποχρεώνει όλα τα μέλη να συνδράμουν το κράτος το οποίο δέχεται επίθεση

Πέραν του τυπικού και τεχνικού εμποδίου –της μη ύπαρξης ξεκάθαρου μηχανισμού αποπομπής κράτους-μέλους– συνήθως αναφέρονται δύο βασικά επιχειρήματα υπέρ της παραμονής της Τουρκίας στο ΝΑΤΟ. Το πρώτο είναι ότι αν εκδιωχθεί από τη Συμμαχία, τότε η Τουρκία «θα πέσει στα χέρια του Πούτιν». Με δεδομένο όμως ότι η Ρωσία ήδη χτίζει τον πυρηνικό αντιδραστήρα της Τουρκίας, της παρέχει πυραύλους, και απ’ ό,τι φαίνεται της συγχωρεί όλα τα παραπτώματα που πλήττουν τα συμφέροντα και το κύρος της ίδιας της Ρωσίας, η Τουρκία μάλλον έχει ήδη πέσει στα χέρια του Πούτιν.
 
Το δεύτερο επιχείρημα είναι ελληνικού ενδιαφέροντος και αφορά στο ότι το ΝΑΤΟ είναι ένα από τα λίγα, και σίγουρα το βασικότερο, φόρουμ διπλωματίας, ανεπίσημων καθημερινών επαφών και διαχείρισης κρίσεων ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία. Αυτό το επιχείρημα έχει ισχυρή βάση. Όπως σε όλους τους διακυβερνητικούς θεσμούς, το τι συμβαίνει πίσω από τις κλειστές πόρτες είναι εξίσου ή και περισσότερο σημαντικό ή χρήσιμο από αυτά που διαδραματίζονται μπροστά στις κάμερες. Παρά τα φαινόμενα, το ΝΑΤΟ ιστορικά έχει διαδραματίσει πολύτιμο και σταθεροποιητικό ρόλο στη σχέση Ελλάδας-Τουρκίας. Ωστόσο, η παρούσα πολιτική ίσων αποστάσεων του Γενικού Γραμματέα Στόλτενμπεργκ απέναντι στην Τουρκία και την Ελλάδα –που φυσικά οφείλεται στην αρχή της ομοφωνίας– με δεδομένα τα όσα αναφέραμε πριν, δεν είναι βιώσιμη: πλήττει την αποτρεπτική ικανότητα της Ελλάδας αλλά και την αξιοπιστία του ίδιου του ΝΑΤΟ, το οποίο φαίνεται να βρίσκεται «εκτός θέματος» σε σχέση με τα τεκταινόμενα στη διεθνή κοινότητα. Το επιχείρημα πάντα ήταν ότι το ΝΑΤΟ δεν θα επιτρέψει πόλεμο ανάμεσα σε δύο κράτη μέλη του γιατί αυτό θα έπληττε το κύρος του. Πολλοί όμως φοβούνται ότι αυτό έχει ήδη γίνει και χωρίς πόλεμο. Ήδη πληθαίνουν οι φωνές για ανεξάρτητο ευρωπαϊκό στρατό που θα αντικαταστήσει τον ρόλο του ΝΑΤΟ. Εάν η Τουρκία, όντας εκτός του ΝΑΤΟ, μας επιτεθεί, τότε η Ελλάδα θα μπορούσε να ενεργοποιήσει το Άρθρο 5 του καταστατικού χάρτη της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας, ο οποίος υποχρεώνει όλα τα μέλη να συνδράμουν το κράτος το οποίο δέχεται επίθεση.
 
Η αποπομπή της Τουρκίας από το ΝΑΤΟ εξακολουθεί να είναι ένα ακραίο ενδεχόμενο και είναι σίγουρο ότι πολλοί εντός και εκτός Συμμαχίας θα προσπαθήσουν να το αποτρέψουν. Ωστόσο, αν ο Ερντογάν συνεχίσει την ίδια στρατηγική –και δεν υπάρχει απολύτως καμία ένδειξη ότι σκοπεύει να αλλάξει πορεία– η Δύση θα βρεθεί μπροστά σε ένα υπαρξιακό δίλημμα, και τότε η μόνη λύση ενδέχεται να είναι ακραία.

→ Deterrence: Γιατί να μας αφορά μια ταινία για το ΝΑΤΟ;