Περί ανισότητας, ελέφας και ταύρος

Όσοι αρέσκονται να κατακεραυνώνουν την παγκοσμιοποίηση, εκ δεξιών ή εξ αριστερών, ξεχνούν ή αγνοούν έναν ελέφαντα που έχει στρογγυλοκαθίσει στο δωμάτιο: πρόκειται για ένα διάγραμμα, σε σχήμα ελέφαντα, προϊόν σοβαρής έρευνας οικονομολόγων. Όπως μου άρεσε να τονίζω στους φοιτητές μου, μια συνάρτηση ή ένα διάγραμμα διηγείται κανονικά κάποια «ιστορία»: μπορείς να την πεις με λέξεις. Ο εν λόγω ελέφαντας, λοιπόν, διδάσκει τα ακόλουθα: τις τελευταίες δεκαετίες της καλπάζουσας παγκοσμιοποίησης, τα εισοδήματα της μεσαίας τάξης στη Δύση καθηλώθηκαν, ενώ αυξήθηκαν εκείνα εκατομμυρίων φτωχοτέρων στις αναπτυσσόμενες χώρες (λ.χ. Κίνα) καθώς και των ανά τον κόσμο ζάπλουτων (η προβοσκίδα). Ως συνολικό αποτέλεσμα προέκυψε μείωση της ανισότητας στον πλανήτη, ακόμα και αν συνοδεύτηκε με αύξησή της στο εσωτερικό των περισσότερων κρατών. Η «ψαλίδα» Βορρά-Νότου, που είχε τόσο απασχολήσει πολιτικούς και ακαδημαϊκούς κύκλους στο παρελθόν (1960s, 1970s), μειώθηκε θεαματικά. Αυτά αναπτύσσει σε πρόσφατο τεύχος του Foreign Affairs ο Branko Milanovic, κορυφαίος μελετητής του θέματος.

Επισημαίνει μάλιστα το εξής: δεδομένου του ήδη σχετικά υψηλού ΑΕΠ της, η μελλοντική ανάπτυξη της Κίνας δεν θα συμβάλλει πλέον στη μείωση της παγκόσμιας ανισότητας. Τη σκυτάλη για τη διαδικασία αυτή παίρνουν άλλες φτωχές πολυπληθείς χώρες, όπως η Ινδία. Ανοιχτό ερώτημα παραμένει τι θα γίνει στην Αφρική, όπου η πληθυσμιακή αύξηση είναι μεγάλη: αν η μελλοντική της οικονομική μεγέθυνση είναι αναιμική, αυτό θα οδηγήσει σε αύξηση της παγκόσμιας ανισότητας. 

Με αυτό το φόντο έρχεται να προστεθεί εσχάτως ένας απρόσμενος παράγων που εισέβαλε φουριόζος στο δωμάτιο, ταύρος εν υαλοπωλείο: ο Covid-19. (Τα «Covid Economics» ανθούν! Ο έγκυρος ιστότοπος VOX EU δημιούργησε μάλιστα επ’ αυτού εξειδικευμένο ακαδημαϊκό περιοδικό – πρόσκαιρο, ας ελπίσομεν…)

Αν και η πανδημία οδήγησε όλες ανεξαιρέτως τις χώρες σε ύφεση («συμμετρικό σοκ»), οι επιπτώσεις ανά κλάδο διαφέρουν πολύ: λ.χ. εστίαση, θεάματα, τουρισμός, αερομεταφορές επλήγησαν ιδιαίτερα, εν αντιθέσει με σουπερμάρκετ και αγροτική παραγωγή. Όπως σημείωνε την άνοιξη ο Economist, η παγκόσμια διατροφική αλυσίδα επέδειξε ιδιαίτερη ανθεκτικότητα. Παράλληλα, παρά τις αρχικές δυσκολίες που παρουσιάστηκαν στην παγκοσμιοποιημένη βιομηχανία, λόγω ελλείψεων σε εξαρτήματα, ανταλλακτικά, τσιπ κ.ά. προέλευσης Κίνας, ο τομέας αυτός ανέκαμψε σε αρκετά μεγάλο βαθμό. Οι παραπάνω κλαδικές ανισότητες αποτελούν τη βασική αιτία (όχι τη μόνη) για τις διαφορές ανάμεσα σε χώρες: λ.χ. στο πλαίσιο της ΕΕ, ο τουριστικά προσανατολισμένος ευρωπαϊκός νότος υπέφερε σχετικά περισσότερο. Με άλλα λόγια, ως προς την ανισότητα, έχουμε κάτι σαν «εγκιβωτισμό», ρωσικές κούκλες: οι επιμέρους τάσεις συναθροίζονται φτιάχνοντας τη μεγάλη εικόνα.

Όλοι λοιπόν υφίστανται ύφεση, αλλά σε διαφορετικό βαθμό. Οι επιπτώσεις της πανδημίας είναι όμως ιδιαίτερα αισθητές στο κάτω άκρο της παγκόσμιας ανισότητας: σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας, η ακραία φτώχεια (ορίζεται συμβατικά με όριο τα 1,9 $ ημερησίως) υποχωρούσε σταθερά τις τελευταίες δεκαετίες, αλλά το 2020 αυξάνει δραματικά. Οι εικόνες μεροκαματιάρηδων που, άνεργοι πλέον, εγκαταλείπουν τις μεγαλουπόλεις της Ινδίας για να γυρίσουν στα χωριά τους (ακόμα και με τα πόδια) είναι εύγλωττες. Τους τελευταίους μήνες έχουμε λοιπόν έκρηξη της απόλυτης ένδειας στον πλανήτη: εκατοντάδες χιλιάδες φτωχοί, αν δεν πεθαίνουν από τον covid-19, κινδυνεύουν να πεθάνουν από την πείνα. Το υπαρκτό δίλημμα που συνοδεύει κάθε lockdown προσλαμβάνει, στις φτωχότερες περιοχές, δραματικές διαστάσεις. Τα δε περιθώρια στήριξης εισοδημάτων από το κράτος είναι εκεί περιορισμένα. Χρειάζεται συνεπώς παγκόσμια κινητοποίηση και αρωγή.

Υπάρχει όμως και μια άλλη πτυχή στη συσχέτιση ανισότητας και πανδημίας: κατά τον καθηγητή Sachs (άρθρο στο Project Syndicate), στις ΗΠΑ η θνησιμότητα των φτωχών υπήρξε αισθητά μεγαλύτερη, λόγω ανεπαρκούς περίθαλψης αλλά και συνολικά χειρότερης υγείας (π.χ. παχυσαρκία). Σύμφωνα με τον Economist, προστίθεται εδώ και μια φυλετική διάσταση: στη Νέα Υόρκη, οι θάνατοι Αφροαμερικανών και ισπανόφωνων υπήρξαν δυσανάλογα περισσότεροι. Ανάλογα ισχύουν και ως προς την εκπαίδευση: τα ιδιωτικά σχολεία των προνομιούχων ανταπεξήλθαν καλύτερα στις απαιτήσεις της εξ αποστάσεως μάθησης, μεγαλώνοντας την υπεροχή τους από τα δημόσια.

Στην Ευρώπη, το κοινωνικό δίχτυ ασφαλείας δυσκολεύτηκε να ανταποκριθεί. Λ.χ. στην Ολλανδία οι μισθωτοί που βρέθηκαν χωρίς δουλειά στηρίχθηκαν γενναιόδωρα από το κράτος, εν αντιθέσει με τους  αυτοαπασχολούμενους. Για να μη μιλήσουμε για την άτυπη «μαύρη» εργασία, που εκ των πραγμάτων δεν έτυχε στήριξης – παρά μόνο όταν δόθηκαν γενικευμένα επιδόματα στους πάντες (παραδόξως, αυτό συνέβη στις ΗΠΑ). Η εξέλιξη αυτή αναδεικνύει το ζήτημα του εγγυημένου εισοδήματος, ως εργαλείο άμβλυνσης ανισοτήτων. 
Οι διαφοροποιήσεις στον εργασιακό τομέα ήταν παντού δραματικές: αφ’ ενός μεν, επλήγησαν περισσότερο οι χαμηλόμισθοι, αφ’ ετέρου η καλά αμειβόμενη εργασία ήταν συνήθως εκείνη που μπορούσε να γίνει εξ αποστάσεως. Η καθιέρωση κατ’ οίκον απασχόλησης μέσω διαδικτύου είχε ως αποτέλεσμα υψηλόβαθμα στελέχη να μετακομίσουν σε εύπορα προάστια ή ακόμα και να μετεγκατασταθούν σε νησιά της Καραϊβικής που προσέφεραν ανάλογα κίνητρα. Το ερώτημα εν προκειμένω είναι κατά πόσον αυτές οι αλλαγές θα αποκτήσουν μόνιμο χαρακτήρα, επιβιώνοντας και στη μετα-covid εποχή – πράγμα που συνδέεται με το μέλλον των μεγαλουπόλεων όπως τις γνωρίζουμε.
Μακροσκοπικά, διερωτάται κανείς κατά πόσον θα επαναληφθεί η μείωση της ανισότητας που στο παρελθόν ακολούθησε μεγάλες καταστροφές (πολέμους, επαναστάσεις, επιδημίες). Πρόκειται για φαινόμενο που έχουν επισημάνει διακεκριμένοι οικονομολόγοι και ιστορικοί (Piketty, Scheidel). Δύσκολη η απάντηση, καθότι άδηλο το μέλλον: κατά πόσον ο «ταύρος», υπό τη μορφή ενός μικροσκοπικού ιού διάσπαρτου ανά τον πλανήτη, θα μας κάνει φευγαλέα επίσκεψη; Θα επιφέρει άραγε αλλαγές διαρκείας παντού (και βέβαια στην ανισότητα, ανατρέποντας και τον γνώριμο ελέφαντα); Οι απόψεις των ενίοτε τσαπατσούληδων μελλοντολόγων διίστανται.