Αστυνομική βία και ρατσιστικές προκαταλήψεις στις ΗΠΑ

Γράφει ο Γιώργος Σταματιάδης*

Πριν από λίγο καιρό, οι ΗΠΑ σείονταν από εξεγέρσεις και διαδηλώσεις κατά της δολοφονίας του Τζωρτζ Φλόιντ από την αμερικανική αστυνομία. Οι αντιδράσεις μπορεί να κόπασαν προσωρινά, αλλά το πρόβλημα της χρήσης υπερβολικής ή και φονικής βίας από την αστυνομία στις ΗΠΑ παραμένει και αποτελεί βασικό θέμα της προεκλογικής αντιπαράθεσης ενόψει της προεδρικής εκλογής στις αρχές Νοεμβρίου. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι το φαινόμενο της βίαιης συμπεριφοράς αστυνομικών οργάνων σε βάρος Αφροαμερικανών πρέπει να αποδοθεί στο ρατσισμό κάποιων αστυνομικών, καθώς και στην έκταση της εγκληματικότητας και στη δημοφιλία της οπλοκατοχής. Στην Ελλάδα ο καθηγητής Στάθης Καλύβας δημοσίευσε μάλιστα ένα άρθρο στην Καθημερινή υποστηρίζοντας αυτές τις θέσεις: «Ο ρατσισμός ορισμένων αστυνομικών είναι προφανώς ένα αίτιο, αλλά σίγουρα όχι το μόνο. Αν και έχει μειωθεί εντυπωσιακά σε σχέση με το παρελθόν, η Αμερική ξεχωρίζει από τις υπόλοιπες ανεπτυγμένες χώρες για την έκταση της εγκληματικότητας: τo 2019 π.χ. σημειώθηκαν 15.498 φόνοι. Στην ρίζα αυτού του προβλήματος θα βρούμε την έλξη των Αμερικανών για τα όπλα. Μολονότι είναι πιο βίαιη απέναντι στους Αφροαμερικανούς, η αστυνομία δεν παύει να είναι εξαιρετικά βίαιη εν γένει – και ο λόγος είναι πως σε κάθε επαφή αστυνομικών και πολιτών ελλοχεύει ο κίνδυνος μιας ένοπλης συμπλοκής. ... Η συνεχιζόμενη δημοφιλία της οπλοκατοχής και ο αριθμός των όπλων που κυκλοφορούν ωθούν τους αστυνομικούς στην επιθετικότητα και την κοινωνία στην αποδοχή της. Επιπλέον, η σύνδεση των Αφροαμερικανών με την παραβατικότητα τροφοδοτεί την τάση αυτή.».

Στα παραπάνω μάλλον υπονοείται ότι οι Αμερικανοί αστυνομικοί συχνά βρίσκονται σε νόμιμη άμυνα, αναγκασμένοι να απαντήσουν αναλογικά σε επιθέσεις που δέχονται ή ότι έχουν εξουσιοδοτηθεί από τις κρατικές αρχές, ακόμα και σε μια υποψία ένοπλης αντιπαράθεσης, να είναι οι πρώτοι που θα αντιδράσουν. Το ανωτέρω εξηγητικό σχήμα χρήζει διαφοροποίησης, ίσως ακόμα και εγκατάλειψης, για τους ακόλουθους λόγους.

Με κάποιο τρόπο θα πρέπει να εξηγηθεί το γεγονός ότι οι Μαύροι υπερεκπροσωπούνται ποσοστιαία στα συνολικά θύματα της αστυνομίας (περίπου 26% των νεκρών από αστυνομικά πυρά, ενώ αποτελούν μόνο το 13% του πληθυσμού). Περίπου 1.000 πολίτες σκοτώνονται κάθε χρόνο από όργανα της τάξης στις Ηνωμένες Πολιτείες. Σύμφωνα με μια εκτίμηση, ο Μαύροι έχουν 2,5 φορές περισσότερες πιθανότητες από τους Λευκούς να σκοτωθούν από την αστυνομία κατά τη διάρκεια της ζωής τους (άλλες μελέτες ανεβάζουν αυτόν το δείκτη στο 3,5) και γενικώς κάθε Μαύρος Αμερικανός έχει 1 στις 1.000 πιθανότητες να σκοτωθεί κάποια στιγμή από αστυνομικά πυρά.

Εξετάζοντας τα παραπάνω δεδομένα οι Αμερικανοί κοινωνιολόγοι έχουν εντοπίσει, εδώ και πολλές δεκαετίες, το φαινόμενο της φυλετικής προκατάληψης κατά τη χρήση πυρός από την αμερικανική αστυνομία. Οι εξηγήσεις του φαινομένου κυμαίνονται από την ύπαρξη σιωπηρών προκαταλήψεων στην ψυχολογία μεμονωμένων αστυνομικών, έως τις δομικές προκαταλήψεις που προκαλεί η υφιστάμενη κοινωνική τάξη, την εγγύτητα της ανταπόκρισης της αστυνομίας σε περιοχές με υψηλή βία και εγκληματικότητα, τη φυλετική προκατάληψη κατά την ανάλυση προφίλ και την αντιμετώπιση υπόπτων, τον εξόφθαλμο ρατσισμό, τον προσανατολισμό στην κοινωνική κυριαρχία ή και άλλους παράγοντες. Άρα η φράση του Καλύβα «[ο] ρατσισμός ορισμένων αστυνομικών είναι προφανώς ένα αίτιο» αποδίδει μικρό μέρος της πραγματικότητας και δεν επαρκεί να καλύψει το εύρος του φαινομένου της φυλετικής προκατάληψης στις τάξεις της αμερικανικής αστυνομίας.

Η υπερεκπροσώπηση των Μαύρων στα θύματα της αστυνομικής βίας αποδίδεται όλο και περισσότερο στο γεγονός ότι η αμερικανική αστυνομία στοχοποιεί, ελέγχει και έρχεται σε επαφή πιο συχνά με τους μη Λευκούς πολίτες (over-policing). Σύμφωνα με μια έρευνα των New York Times, ενώ στην Μινεάπολη, όπου ζούσε ο Τζωρτζ Φλόιντ, οι Μαύροι αποτελούν μόνο το 19% του πληθυσμού, ήταν αποδέκτες της αστυνομικής βίας στο 58% των σχετικών συμβάντων.

Η αμερικανική αστυνομία, όντας ήδη πολύ φονική, σκοτώνει περισσότερους (αναλογικά με τον πληθυσμό τους) μη Λευκούς, και ειδικότερα Μαύρους, γιατί τους αντιμετωπίζει, εκ συστήματος και βάσει συγκεκριμένων πολιτικών αποφάσεων, συχνότερα (για τη συχνότερη επαφή της αμερικανικής αστυνομίας με τους Μαύρους και Λατίνους σε σχέση με τους Λευκούς, βλ. James W. Buehler, Racial/Ethnic Disparities in the Use of Lethal Force by US Police, 2010–2014, Am J Public Health. 2017 February; 107(2): 295–297). Ο πολλαπλάσιος αριθμός των επαφών και συμβάντων οφείλεται πρωτίστως στο ρατσιστικό στερεότυπο ότι οι Μαύροι είναι επικίνδυνοι, παραβατικοί κτλ. Απορρέει από μια εθνική πολιτική ασφάλειας και πάταξης της εγκληματικότητας, που έχει δομικά ρατσιστικά χαρακτηριστικά.

Περαιτέρω, η απόδοση της υπερβολικής αστυνομικής επιθετικότητας στη συνεχιζόμενη δημοφιλία της οπλοκατοχής και στον αυξανόμενο αριθμό των όπλων φαίνεται ότι παρασύρει σε εσφαλμένα συμπεράσματα. Μετά από την 11η Σεπτεμβρίου 2001, τα όργανα επιβολής του νόμου στην Αμερική πραγματοποίησαν μια στρατηγική στροφή προς τακτικές και πρακτικές στρατιωτικοποιημένης ανταπόκρισης ακόμη και στο πλαίσιο συνηθισμένων αστυνομικών δραστηριοτήτων. Οι αστυνομικές μονάδες μπόρεσαν έτσι να εξοπλιστούν με στρατιωτικά μέσα, όπλα και οχήματα, με άμεσο αποτέλεσμα να αυξηθεί η φονικότητα της αστυνομικής βίας. Σε κάθε περίπτωση, η διαπιστούμενη υψηλή φονικότητα της αμερικανικής αστυνομίας δεν εξηγεί γιατί το Μαύρο θύμα της αστυνομικής βίας έχει διπλάσιες πιθανότητες να είναι άοπλο σε σχέση με το Λευκό θύμα (σχετικά με τις πιθανότητες αυτές βλ. J Nix, BA Campbell, EH Byers, GP Alpert, A bird’s eye view of civilians killed by police in 2015: Further evidence of implicit bias, Criminology & Public Policy, 2017, 16 (1), 309-340).

Εξίσου προβληματικός είναι και ο ισχυρισμός του Καλύβα ότι «η σύνδεση των Αφροαμερικανών με την παραβατικότητα τροφοδοτεί την τάση αυτή». Τα αποτελέσματα μιας μελέτης του 2015 σε εθνικό επίπεδο σχετικά με τους αστυνομικούς πυροβολισμούς από το 2011 έως το 2014 «δεν παρέχουν εμπειρική υποστήριξη στην ιδέα ότι η φυλετική προκατάληψη στους αστυνομικούς πυροβολισμούς στηρίζεται στα ποσοστά εγκληματικότητας που συνδέονται με συγκεκριμένη φυλή». Αντίθετα, τα αποτελέσματα της εν λόγω μελέτης αποδεικνύουν ότι η φυλετική προκατάληψη στους αστυνομικούς πυροβολισμούς δεν μπορεί να εξηγηθεί ως απάντηση στα ποσοστά εγκληματικότητας σε τοπικό επίπεδο και σχετίζεται είτε με φυλετική προκατάληψη της αστυνομίας όταν αντιμετωπίζει υπόπτους/πολίτες είτε με φυλετική προκατάληψη της αστυνομίας όταν χρησιμοποιεί βία κατά την αντιμετώπιση υπόπτων/πολιτών (Cody T. Ross, A Multi-Level Bayesian Analysis of Racial Bias in Police Shootings at the County-Level in the United States, 2011–2014, PLoS One. 2015; 10 (11): e0141854, βλ. και πολύ πρόσφατα Cody T. Ross, Bruce Winterhalder, and Richard McElreath, Racial Disparities in Police Use of Deadly Force Against Unarmed Individuals Persist After Appropriately Benchmarking Shooting Data on Violent Crime Rates, Social Psychological and Personality Science, 2020, 1-10).

Εξάλλου, η περίπτωση της δολοφονίας του Φλόιντ δεν εντάσσεται στο εξηγητικό σχήμα του Στάθη Καλύβα και διότι στη συγκεκριμένη επαφή δεν ελλόχευε ο κίνδυνος μιας ένοπλης συμπλοκής, αλλά ούτε και οι αστυνομικοί χρησιμοποίησαν κάποιο φονικό όπλο (υπηρεσιακό περίστροφο ή taser) για να αμυνθούν κατά μιας επίθεσης εναντίον τους που τροφοδοτήθηκε από την αμερικανική κουλτούρα της βίας και την έλξη των Αμερικανών για τα όπλα. Η φονική βία σε βάρος του Φλόιντ είναι καθαρά ρατσιστική, «δωρεάν», και μοιάζει να εντάσσεται στην ακραία μορφή του ρατσισμού, το ναζισμό, όπου συνάνθρωποί μας αντιμετωπίστηκαν όχι ως μέλη κατώτερων φυλών, αλλά ως μη-άνθρωποι, ανήκοντες σε άλλα είδη (ως ζώα ή και έντομα ακόμα).

Σ’ένα γενικό πλαίσιο ρατσιστικής πολιτικής τάξης και ασφάλειας, όπου συχνά μένουν ατιμώρητοι όσοι, υπό το θεσμικό τους μανδύα βιαιοπραγούν ή και δολοφονούν, οι συγκεκριμένοι Αμερικανοί αστυνομικοί θύμισαν τις πιο βάρβαρες στιγμές της ανθρώπινης ιστορίας.

* Ο Γιώργος Σταματιάδης είναι δικηγόρος στην Αθήνα.