Προσοχή στις φούσκες φίλτρων

[Η τριλογία του διχασμού: Μέρος 1ο]

Στις αρχές του 2011, ο Ήλαϊ Πάρισερ, ιδρυτής διαδικτυακών κινημάτων, έδωσε μια προφητική ομιλία στο TED με τίτλο «Προσοχή στις διαδικτυακές “φούσκες φίλτρων”». Σε μια εποχή που οι περισσότεροι χρήστες του ίντερνετ είχαν ακόμη πλήρη άγνοια της αρχιτεκτονικής του διαδικτύου, ο Πάρισερ έδειξε με τον πιο απλό τρόπο το πώς οι αλγόριθμοι καθορίζουν την εμπειρία του κάθε χρήστη, εξατομικεύοντας τα αποτελέσματα των αναζητήσεών μας, τα προϊόντα που μας προτείνουν διάφορα σάιτ, τα θέματα των ειδήσεων, τις διαφημίσεις, και τις αναρτήσεις που βλέπουμε στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης (ΜΚΔ). Ουσιαστικά ο κάθε χρήστης του ίντερνετ βλέπει λιγότερο ή περισσότερο διαφορετικά πράγματα με βάση τα ενδιαφέροντά του, τα δημογραφικά του χαρακτηριστικά, και εκατοντάδες άλλα κριτήρια τα οποία ειδικοί έχουν εντοπίσει τα τελευταία χρόνια.

Η εξατομίκευση της διαδικτυακής εμπειρίας μπορεί να έχει απώτερο στόχο το να αυξηθούν τα κέρδη των παρόχων περιεχομένου και των διαφημιστικών εταιρειών, αλλά έχει πολλά πλεονεκτήματα και για τον χρήστη (άλλωστε κάθε επιτυχημένη κίνηση σε καθεστώς ελεύθερης αγοράς πρέπει να έχει σημαντικά πλεονεκτήματα για τον καταναλωτή, αλλιώς δεν θα ήταν επιτυχημένη): κάνει την πλοήγηση του περιεχομένου πιο αποτελεσματική, πιο ευχάριστη, πιο σχετική με το προφίλ του καθενός. 

Ταυτόχρονα, όμως, αυτός ακριβώς ήταν και ο βασικός κίνδυνος που επισήμανε ο Πάρισερ για τη δημοκρατία: ο σταδιακός περιορισμός της διάδρασής μας μόνο με ανθρώπους με τους οποίους είναι πιο πιθανό να συμφωνούμε ή, έστω, να έχουμε περισσότερα κοινά στοιχεία. Οι αριστεροί χρήστες άρχισαν να βλέπουν τις αναρτήσεις, μόνο ή κυρίως, άλλων αριστερών∙ οι δεξιοί των δεξιών κ.ο.κ. Η πόλωση αυτή άρχισε να οπτικοποιείται μέσα από έρευνες κοινωνικής δικτύωσης: δύο πόλοι από χρήστες, δύο διακριτά «σύννεφα» από κουκκίδες, ένα μπλέ (Δημοκρατικοί) και ένα κόκκινο (Ρεπουμπλικάνοι), άρχισαν να δημιουργούνται στα ΜΚΔ, με διακριτά λεξιλόγια και ηθικούς κώδικες και με τις μεταξύ τους επαφές να περιορίζονται ολοένα και περισσότερο. Αντίστοιχες τάσεις επικράτησαν σε πολλές άλλες χώρες με βάση τον εκάστοτε διχασμό (π.χ. εκλογές, δημοψηφίσματα). 

Η τάση του να επιλέγουμε και να συναναστρεφόμαστε ανθρώπους με τους οποίους συμφωνούμε είναι έμφυτη και προϋπήρχε των αλγορίθμων. Ωστόσο, η αρχιτεκτονική του διαδικτύου, η άμεση και ανοιχτή δομή της επικοινωνίας, η ελευθερία των ανώνυμων επιθέσεων χωρίς κόστος, και η κουλτούρα του τοξικού λόγου που όλα αυτά καλλιέργησαν, ήταν σαν να τρέφει κάποιος τα χειρότερά μας ένστικτα με αναβολικά. 

Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 2010, πολλοί χρήστες ενεπλάκησαν σε μάχες χαρακωμάτων, είτε για να μεταπείσουν, είτε για να ταπεινώσουν, είτε για να εκτονωθούν. Κάποιοι το κάνουν ακόμα. Ωστόσο, πολλοί εγκατέλειψαν την προσπάθεια, είτε γιατί βαρέθηκαν, είτε γιατί κατάλαβαν ότι οι διαμάχες αυτές δεν οδηγούν πουθενά, είτε γιατί συνειδητοποίησαν ότι ένα μεγάλο μέρος των διαξιφισμών τροφοδοτείται από συγκεκριμένα κέντρα πολιτικών και οικονομικών συμφερόντων που εργαλειοποιούν τον διαδικτυακό χρόνο μας. Για παράδειγμα, τα τελευταία έξι χρόνια οι ρωσικές υπηρεσίες ενεργοποίησαν χιλιάδες ψεύτικους λογαριασμούς (bots) στο Twitter και αλλού για να ρίξουν λάδι στη φωτιά του δημοψηφίσματος στη Σκωτία, στο Brexit, στις Αμερικανικές εκλογές, στις διαμαρτυρίες των «κίτρινων γιλέκων» στη Γαλλία και αλλού ως μέρος ενός ευρύτερου υβριδικού πολέμου εναντίον της Δύσης. 

Κάπως έτσι, αργά, σταδιακά, αόρατα, αλλά αποτελεσματικά, άρχισαν να δημιουργούνται οι ψηφιακές «πλαστικές» φούσκες μέσα στις οποίες κινούμαστε. Οι φούσκες αυτές –οι αλγόριθμοι των ψηφιακών κολοσσών συνολικά– είναι ταυτόχρονα το Άγιο Δισκοπότηρο (αφού μεγιστοποιούν τα κέρδη και την αποτελεσματικότητα της κάθε πλατφόρμας) και ένα μαύρο κουτί του διαδικτύου. Ελάχιστοι άνθρωποι ακόμη και μέσα στις ίδιες τις εταιρείες καταλαβαίνουν το πώς ακριβώς λειτουργούν και, παρά τις εκάστοτε φωνές υπέρ της διαφάνειας, του ελέγχου και της ρύθμισης τους, εταιρείες όπως η Google, η Amazon και το Facebook δεν έχουν απολύτως κανένα κίνητρο για να αποκαλύψουν τη μυστική συνταγή. 

Η αλγοριθμική εξατομίκευση του διαδικτυακού περιεχομένου έχει σημαντικές πολιτικές και κοινωνικές επιπτώσεις. Οι περισσότεροι χρήστες του ίντερνετ δεν αντιλαμβάνονται ότι η εικόνα του κόσμου που βλέπουν μέσα απ’ την οθόνη τους είναι μια εικόνα διαμορφωμένη ειδικά γι’ αυτούς. Η τάση αυτή είναι τόσο ισχυρή και ταυτόχρονα τόσο δυσδιάκριτη στην πράξη, ώστε ακόμη και έμπειροι αναλυτές να πέφτουν θύμα του παραμορφωτικού αυτού συλλογικού καθρέφτη, με αποτέλεσμα να αντικρίζουν μια ελλιπή ή ανακριβή εικόνα της πραγματικότητας και να νομίζουν ότι, επειδή οι ίδιοι είναι καλά δικτυωμένοι ή επειδή έχουν πνευματικό κεφάλαιο, οι απόψεις και οι διάλογοι που βλέπουν στα ΜΚΔ είναι αντιπροσωπευτικοί της ευρύτερης κοινωνίας. Αυτό ισχύει και στην Ελλάδα όπου υποτιθέμενοι influencers με πέντε ή δέκα χιλιάδες followers νομίζουν ότι ασκούν εξουσία σε μία χώρα με εκατομμύρια χρήστες των ΜΚΔ. 

Αυτό ήταν και ένα από τα μεγαλύτερα λάθη που έκαναν πολλές καμπάνιες του μετριοπαθούς ή φιλελεύθερου κέντρου τα τελευταία χρόνια τόσο στην Ευρώπη όσο και στις ΗΠΑ. Θεώρησαν ότι οι αντισυστημικές φωνές στα ΜΚΔ ανήκαν σε μία περιθωριακή μειοψηφία «ψεκασμένων». Υποτίμησαν την ένταση και έκταση του χάσματος ανάμεσα στις ψηφιακές φούσκες. Αντιμετώπισαν την άλλη πλευρά υπεροπτικά – με ταξικό, αστικό και πολιτισμικό σνομπισμό. Αφοσιώθηκαν στα παραδοσιακά κοινά τους και δεν έκαναν προσπάθεια διάτρησης αυτών των στεγανών∙ ένα εγχείρημα που ούτως ή άλλως γίνεται ολοένα και πιο δύσκολο, όχι μόνο τεχνολογικά αλλά πολιτικά, ρητορικά, συναισθηματικά.  

Ο διχασμός είναι ήδη εδώ. Είναι πολιτισμικά, ταξικά, γεωγραφικά, ταυτοτικά, αξιακά και ψηφιακά μπετοναρισμένος.

Πολλοί εκπλήσσονται για το ότι, μετά από τη χειρότερη προεδρία στην ιστορία των ΗΠΑ, μετά από τέσσερα χρόνια κωμικής διαστρέβλωσης της αλήθειας, εγκληματικής διαφθοράς και κλιμακούμενης εκτροπής των δημοκρατικών θεσμών, ο Ντόναλντ Τραμπ εξακολουθεί να έχει την υποστήριξη του 43% των ψηφοφόρων και να έχει ρεαλιστικές πιθανότητες να επανεκλεγεί σε λίγες μέρες. Πολλοί ένιωσαν ντροπή για την εικόνα του προεδρικού ντιμπέιτ χωρίς να συνειδητοποιούν ότι η εικόνα αυτή εξυπηρετεί την ατζέντα του Τραμπ. Πολλοί πίστεψαν ότι αρκούσε ένα (ακόμη) σκάνδαλο για να οδηγηθεί σε καθαίρεση ή παραίτηση. Αυτό που –ίσως πολύ αργά συνειδητοποίησαμε– είναι το ότι οτιδήποτε κι αν κάνει ο Τραμπ, ένα μεγάλο τμήμα της κοινωνίας θα συνεχίσει να τον υποστηρίζει∙ όχι επειδή νοιάζονται πραγματικά για τον ίδιο τον Τραμπ, αλλά επειδή ο Τραμπ είναι ο εκπρόσωπος, η φωνή της «άλλης πλευράς». Ο Τραμπ είναι ο φορέας μιας εκδίκησης οι ρίζες της οποίας επεκτείνονται εδώ και χρόνια.

Κάθε τι που σε εμάς προκαλεί αποτροπιασμό, σε πολλούς άλλους προκαλεί συναισθήματα χαράς για το ότι πλήττονται όσα επί τόσα χρόνια θεωρούσαμε δεδομένα. Και κάθε τι που εμείς θεωρούμε ως πρόοδο, κάποιοι το βιώνουν ως απειλή για την ύπαρξη και την ταυτότητά τους. Ο διχασμός είναι ήδη εδώ. Είναι πολιτισμικά, ταξικά, γεωγραφικά, ταυτοτικά, αξιακά και ψηφιακά μπετοναρισμένος. Ο Τραμπ είναι απλώς η κορυφή του παγόβουνου. Ακόμη κι αν εκλεγεί ο Μπάιντεν, οι δύο μεγάλες φούσκες θα συνεχίσουν να υπάρχουν.  

[Την επόμενη εβδομάδα: «Ανακτούμε τον έλεγχο»]