Εκτός έδρας: θρησκεία, ιοί, άνοια

Έγραψα κάποτε ως σχολική έκθεση ένα μικρό ηθικοπλαστικό διήγημα: σε κάποιο χωριό ένας περαστικός γιατρός θεραπεύει ένα παιδί και οι γονείς, αντί να τον ευχαριστήσουν, ευγνωμονούν την Παναγία. Έγραφα εκ του ασφαλούς: ο φιλόλογος ήταν ανοιχτόμυαλος, δεκτικός. Δεκαετία του 1960 και ο διαφωτισμός κάλπαζε μέσα μου. Λίγο αργότερα, με την έλευση της δικτατορίας, τέτοια στρατευμένα κείμενα θα γράφονταν πλέον εκ του ανασφαλούς. Αυτολογοκρισία. Η «Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών» ευλόγως ενέτεινε τον αντικληρικαλισμό μου.

Η άνοδος του βιοτικού επιπέδου και το θρησκευτικό συναίσθημα 

Για πολλά χρόνια θεωρούσα προφανές ότι, με την άνοδο του βιοτικού και μορφωτικού επιπέδου, οι άνθρωποι απομακρύνονται από τη θρησκεία. Όμως στη δεκαετία του 1990 αυτή η παραδοχή άρχισε να κλονίζεται: η άνοδος των εθνικισμών και η δυναμική εμφάνιση του ισλαμικού (και όχι μόνο) φονταμενταλισμού αμφισβήτησαν τη γραμμική θεώρηση ότι σταδιακά η ανθρωπότητα απαλλάσσεται από τα θρησκευτικά δεσμά. Ακόμα και στις ΗΠΑ, προπύργιο της καπιταλιστικής οικονομικής ευμάρειας, οι πιο ακραίες εκδοχές της χριστιανικής πίστης όπως οι ευαγγελιστές έμοιαζαν να κερδίζουν έδαφος. Έτσι διάβασα με ενδιαφέρον πρόσφατο άρθρο στο αμερικανικό Foreign Affairs που μέσες άκρες λέει ότι επανερχόμαστε στην προηγούμενη τάση εκκοσμίκευσης. Από τις αρχές του 21ου αιώνα, λίγο πολύ παντού, ακόμη και στις ΗΠΑ, ο λεγόμενος «δείκτης θρησκευτικότητας» σαφώς υποχωρεί. Υπάρχουν βέβαια εξαιρέσεις, όπως η Ινδία με την έξαρση του ινδουιστικού φανατισμού – που αναιρεί διάφορα στερεότυπα στωικότητας για την πατρίδα του Γκάντι. Οι πολιτικοί καλλιεργούν και εντείνουν θρησκευτικούς φανατισμούς για ίδιον όφελος (λ.χ. ο Modi στην Ινδία), αλλά συχνά οι πληθυσμοί απομακρύνονται από την πίστη ως αντίδραση σε θρησκόληπτους-σκοταδιστές πολιτικούς (ΗΠΑ). Το θέμα αυτό σχετίζεται προφανώς και με δημογραφικές τάσεις, καθώς παραδοσιακές θρησκευτικές πρακτικές επηρεάζουν τις γεννήσεις. Αν και ο «δείκτης θρησκευτικότητας» και η μέθοδος ερωτηματολογίου που χρησιμοποιούνται μου φάνηκαν κάπως απλοϊκοί, τα ευρήματα είναι πειστικά – και αισιόδοξα.

Πώς οι ιοί συμβάλλουν στην εξελικτική διαδικασία

Συνεχίζοντας εκτός έδρας (όπου έδρα=πολιτική οικονομία), ας στραφούμε σε πρόσφατο εξειδικευμένο αφιέρωμα του Economist στους ιούς. (Βρείτε την αφορμή!) Δεν αναφέρεται στις πανδημίες πανούκλας στον Μεσαίωνα ή στη φονική ισπανική γρίπη το 1918-1920. Πηγαίνει ιστορικά πάαααρα πολύ πίσω… Αυτή η μικροσκοπική στοιχειώδης βιολογική οντότητα που μας περιστοιχίζει, αριθμώντας πολλά τρισεκατομμύρια, έχει επηρεάσει ανά τις χιλιετίες όλες τις πιο σύνθετες μορφές ζωής – συμπεριλαμβανομένου του ανθρώπου: παρασιτώντας εκ συστήματος, ενίοτε σκοτώνοντας, συμβάλλοντας σταθερά στη δαρβινική εξελικτική διαδικασία, επενεργώντας αποφασιστικά στην οικολογική ισορροπία. Για παράδειγμα, στους ωκεανούς ποικίλοι ιοί θανατώνουν φυτοπλαγκτόν σωρηδόν, ανανεώνοντας έτσι τους πληθυσμούς. Το εξειδικευμένο κείμενο με ξεπερνάει, όταν λ.χ. αναφέρεται στο γονιδιωματικό και μεταγονιδιωματικό κλάδο της γενετικής, που χαρτογραφεί το DNA των οργανισμών. Αλλά το συμπέρασμα είναι σαφές: οι ιοί άφησαν το αποτύπωμά τους στη διαμόρφωση του γονιδιώματος ημών των θηλαστικών, ιδιαίτερα δε του ανθρώπινου εγκέφαλου. Εν ολίγοις, υπάρχουν επικίνδυνοι ιοί, αλλά και πάμπολλοι άλλοι που σιωπηλά συμβάλλουν στη ζωή και ευζωία μας. Μάλιστα, στον χώρο της βιοτεχνολογίας, ορισμένοι επιστρατεύονται για την καταπολέμηση επιβλαβών βακτηριδίων. Σύνθετος κόσμος, δυσνόητος, σχεδόν μαγικός!

Γήρανση, άνοια, ευθανασία

Παραμένοντας συνεπείς στην απόσταση από την τρέχουσα πολιτικο-οικονομική επικαιρότητα, επιλέγουμε ένα ακόμη πρόσφατο αφιέρωμα του Economist. Ο λόγος περί άνοιας. Αν και συνταξιούχος πλέον, δεν σκοπεύω να γίνω υπέρμαχος των απόμαχων της ζωής – αν και οι συνειρμοί είναι προφανείς. Η ασθένεια αυτή, που είναι ομάδα παρεμφερών νοσημάτων με κυριότερο τη νόσο του Alzheimer, προκαλείται από φθορά μέχρις εξαφανίσεως τμημάτων του εγκεφάλου. Συμβαδίζει στατιστικά με τη γήρανση και εμφανίζεται συχνότερα στις γυναίκες. Η θεαματική αύξηση, τον τελευταίο αιώνα, του προσδόκιμου ζωής στις αναπτυγμένες χώρες είχε ως αποτέλεσμα τον πολλαπλασιασμό των ασθενών: υπολογίζεται ότι η άνοδος του βιοτικού επιπέδου και η πληθυσμιακή γήρανση σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες θα οδηγήσει προσεχώς σε όλο και μεγαλύτερες ανάγκες περίθαλψης παγκοσμίως. Δεδομένης της φύσης αυτής της φροντίδας, που απαιτεί φυσική παρουσία, ένα σεβαστό (μέχρι και 10%!) τμήμα του εργατικού δυναμικού ίσως χρειαστεί μελλοντικά να διοχετευθεί σε αυτή τη δραστηριότητα. Κάτι τέτοιο είναι εφικτό μόνον εάν η παραγωγικότητα στην υπόλοιπη οικονομία βελτιωθεί θεαματικά, λ.χ. χάρη σε νέες τεχνολογίες. Για τις συγκεκριμένες ανάγκες αντιμετώπισης της καθημερινότητας της άνοιας, δοκιμάζονται ήδη εφαρμογές κινητής τηλεφωνίας καθώς και τεχνητής νοημοσύνης/ρομποτικής. Αλλά παραμένει δύσκολη η παράκαμψη της ανθρώπινης παρουσίας στη φροντίδα. Δεν υπάρχουν εμβόλια, παρά μόνον φάρμακα που ενδεχομένως καθυστερούν την επιδείνωση της κατάστασης- το κόστος τους είναι συχνά απαγορευτικό. Η πρόσφατη πανδημία οδήγησε σε πολλούς θανάτους ασθενών (ευάλωτων και λόγω συμπεριφοράς), αλλά και σε θεαματική στροφή της έρευνας στην καταπολέμηση του covid19: αποτέλεσμα, η περαιτέρω περιθωριοποίηση της ερευνητικής προσπάθειας για την άνοια.

Εν ολίγοις, μια ακόμα ωρολογιακή βόμβα στον ορίζοντα, μαζί με άλλες όπως η κλιματική αλλαγή. Εκτός από την ανάγκη κοινωνικής ασφάλισης για μακροπρόθεσμη φροντίδα, τίθενται εδώ και ζητήματα νομικής και ηθικής φύσης – όπως αυτό της ευθανασίας. Τροφή για ΣΚΕΨΗ.