Ο νέος πρόεδρος του ΕΔΔΑ Robert Spano και η Τουρκία

Γράφει η Dr Αικατερίνα Π​απανικολάου

Στις 20 Απριλίου 2020, η Ολομέλεια του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής: ΕΔΔΑ) εξέλεξε τον Rοbert Ragnar Spanο ως νέο Πρόεδρό του. Ο Spanó διαδέχτηκε τον  Λίνο – Αλέξανδρο Σισιλιάνο, μετά τη λήξη της θητείας του τελευταίου, στις 17 Μαϊου. Η νέα προεδρία ξεκινούσε με τους καλύτερους οιωνούς και με πολλαπλώς αξιοσημείωτους συμβολισμούς: προερχόμενος ο Spanó, από την ευάριθμη πληθυσμιακά και ακριτική Ισλανδία, λίγο νεότερος από πενήντα ετών, πολυσχιδής νομικός, με ακαδημαϊκή προέλευση και συγγραφικό έργο στο πεδίο των ατομικών δικαιωμάτων, Συνήγορος του Πολίτη (Parliamentary Ombudsman) στη χώρα του, με κουλτούρα και εμπειρικές προσλαμβάνουσες στην εφαρμοσμένη προστασία των δικαιωμάτων – μερικές μόνο από τις πολλά υποσχόμενες ιδιότητές του.

Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (εφεξής: ΕΣΔΑ) μετρά ήδη ιστορία εβδομήντα χρόνων, από την υπογραφή της στις 4 Νοεμβρίου 1950, στη Ρώμη, μεταξύ των σαρανταεπτά χωρών - μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης. Τη δεσμευτικότητα και τον εγγυητικό της χαρακτήρα διασφαλίζει πρωτίστως το ΕΣΔΑ, το οποίο επαγρυπνά ως δικαιοδοτικός μηχανισμός για την τήρηση των προστατευόμενων από τη σύμβαση δικαιωμάτων, κάθε φορά που τίθεται ζήτημα παραβίασης από τις χώρες – μέλη και υπό την προϋπόθεση ότι έχουν προηγουμένως εξαντληθεί τα εγχώρια ένδικα μέσα. Είναι αυταπόδεικτη η αξία αυτής της διαδικασίας ως ultimum refugium, όταν πια ο προσφεύγων εκτιμά ότι η εθνική έννομη τάξη έχει αποτύχει να αρθεί στο ύψος που επιτάσσουν οι κανόνες του κράτους δικαίου.

Στο διάστημα από 3 έως 5 Σεπτεμβρίου, ο πρόεδρος Spanó πραγματοποίησε επίσημη επίσκεψη στην Τουρκία. Από τα ιδρυτικά μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης, η προσχώρηση της Τουρκίας στη σύμβαση ανατρέχει στη 18η Μαϊου 1954. Στη διάρκεια της επίσκεψής του, ο Spanó έγινε δεκτός από τον Τούρκο Πρόεδρο, Recep Tayyip Erdoğan, καθώς επίσης και από τον Υπουργό Δικαιοσύνης, Abdulhamit Gül. Επίσης, ήταν κεντρικός ομιλητής σε εκδήλωση που οργάνωσε προς τιμήν του, η Τουρκική Ακαδημία Δικαιοσύνης (ο ομόλογος θεσμός της Εθνικής Σχολής Δικαστικών Λειτουργών), αναγορεύθηκε επίτιμος διδάκτωρ στο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης, ενώ ανέπτυξε το ζήτημα της ανοχής και της διαφορετικότητας ως βασικής διήκουσας του δικαιώματος στην ελευθερία της σκέψης, της συνείδησης και της θρησκείας, σε επίσημη εκδήλωση, στο Πανεπιστήμιο Arktulu, της πόλης Mardin.

Είναι γεγονός ότι για τα δεδομένα της εθιμοτυπικής agenda ενός προέδρου του ΕΔΔΑ, η επίσκεψη του Spanó έλαβε ασυνήθη δημοσιότητα – παραδόξως όχι ιδιαιτέρως στα καθ’ ημάς[1]. Ασυνήθης ήταν κυρίως, ο καταγγελτικός τόνος των δημοσιευμάτων τόσο ως προς την πρωτοβουλία της επίσκεψης, όσο και ως προς το περιεχόμενο του δημόσιου λόγου του Spanó, στις επίσημες παρεμβάσεις που πραγματοποίησε[2]. Ιδιαιτέρως δε, επισημάνθηκε το γεγονός ότι στο εντατικό πρόγραμμα του προέδρου, δεν υπήρξε η παραμικρή πρόβλεψη για συναντήσεις με φορείς της κοινωνίας των πολιτών, μη κυβερνητικές οργανώσεις ή άλλες αναγνωρισμένες ενώσεις των οποίων οι καταστατικοί σκοποί αφορούν την προστασία των δικαιωμάτων.  

Στη μακρά ιστορία της Τουρκίας, η σχέση της εξουσίας ακόμη και με τα minima του κράτους δικαίου δεν ήταν ποτέ ευθύγραμμη. Τουναντίον, υπήρξε ανέκαθεν μια δύσκολη υπόθεση. Ειδικότερα δε, μετά τα ταραχώδη γεγονότα, το καλοκαίρι του 2016, εξέλιπαν πλήρως τα προσχήματα: είναι εμφανές πλέον ότι η δημοκρατία στην Τουρκία δοκιμάζεται, με σκληρό και οδυνηρό τρόπο, σε βάρος απαράγραπτων δικαιωμάτων. Η ρευστή πολιτική επικαιρότητα και οι προεδρικές υπερεξουσίες, μετά την τελευταία συνταγματική αναθεώρηση καθιστούν το πλαίσιο προστασίας των δικαιωμάτων έναντι της πολιτειακής εξουσίας εύθραστο, επισφαλές, σχεδόν χωρίς κόκκινες γραμμές. 

Η ευγλωττία των αριθμών επιβάλλει τη δική της αλήθεια – που εν προκειμένω είναι και η μοναδική -: η Τουρκία είναι η δεύτερη, μετά τη Ρωσία, χώρα σε καταδικαστικές αποφάσεις από το ΕΔΔΑ, καθώς επίσης και η χώρα που προκλητικά αρνείται να συμμορφωθεί με το διατακτικό αποφάσεων του Στρασβούργου. Είναι γνωστές οι περιπτώσεις του ακτιβιστή Osman Kavala,του συνταγματικού δικαστή AlparslanAltan, του πολιτικού Selahattin Demirtaş,των οποίων η αποφυλάκιση έχει διαταχθεί από το ΕΔΔΑ αντιστοίχως, από το Δεκέμβριο του 2019, τον Απρίλιο του 2019 και τον Νοέμβριο του 2018. Όλοι τους παραμένουν φυλακισμένοι, μέχρι σήμερα. Η Τουρκία είναι η χώρα, όπου πρόσφατα, λίγες μόλις εβδομάδες πριν την επίσκεψη του προέδρου Spanó, έχασε τη ζωή της η ακτιβίστρια δικηγόρος EbruTimtik, μετά από απεργία πείνας 238 ημερών, ενώ η επίσης, θαρραλέα ακτιβίστρια συγγραφέας Aslı Erdoğan, ζει μετά την αποφυλάκισή της, στο τέλος του 2016, άρρωστη και εξόριστη στην Ευρώπη. Είναι η ίδια χώρα, στις φυλακές της οποίας συνωθείται απροσδιόριστος αριθμός κρατουμένων –αριθμός που εκτιμάται σε πολλές δεκάδες, χιλιάδες -, στους οποίους ουδέποτε αποδόθηκαν συγκεκριμένες κατηγορίες. Επίσης, είναι η χώρα, όπου χιλιάδες δημόσιοι λειτουργοί – δικαστές, δάσκαλοι, ακαδημαϊκοί – παύθηκαν από την άσκηση των καθηκόντων τους, χωρίς συχνά, ούτε καν προσχηματική αιτιολογία, πέραν της στερεοτυπικής κατηγορίας για διασύνδεσή τους με το δίκτυο των γκιουλενιστών – ως μέλη ή απλώς φίλα προσκείμενοι -.     

Το πρόβλημα είναι ότι εντός αυτής της εγνωσμένης δυστοπικής συνθήκης, ο Spanó στο πλαίσιο του δημόσιου ρόλου του, μοιάζει να λειτούργησε, ερήμην της πραγματικότητας: 

(α) το θέμα που επέλεξε να αναπτύξει ενώπιον της Τουρκικής Ακαδημία Δικαιοσύνης αφορούσε τη δικαστική ανεξαρτησία ως ακρογωνιαίο λίθο του κράτους δικαίου! Η σημειολογική αναγωγή του τίτλου στην τρέχουσα συνθήκη της τουρκικής δικαιοσύνης και των λειτουργών της θα προσέδιδε στην επιλογή του αξία μόνο υπό την εκδοχή της acontrarioπροσέγγισης. Κάτι όμως, που δεν έγινε. Η ανάπτυξη περιορίστηκε σε σχολικού τύπου παιδαγωγική ηθική.

(β) αποδέχθηκε την τιμητική αναγόρευσή του σε διδάκτορα του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης. Πρόκειται για το ίδιο πανεπιστήμιο, από το οποίοαπομακρύνθηκαν με συνοπτικές διαδικασίες και παύθηκαν οριστικά δεκάδες ακαδημαϊκοί διδάσκοντες, μετά την απόπειρα πραξικοπήματος του 2016. Ένας από αυτούς, ο Mehmet Altan, ο οποίος μάλιστα, υπήρξε επί δύο χρόνια κρατούμενος, υπενθύμισε πικρόχολα, σε ανοιχτή επιστολή του, προς τον πρόεδρο του ΕΔΔΑ, τα ακόλουθα: «Αυτοί από τους οποίους θα λάβετε τον τιμητικό τίτλο είναι ακριβώς οι ίδιοι που έπαυσαν εμένα και πολλούς άλλους από τα ακαδημαϊκά μας καθήκοντα»[3]. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Spanó αφιέρωσε την πανηγυρική ομιλία του, μετά την αναγόρευσή του, στην ακαδημαϊκή ελευθερία ως sinequanonτης δημοκρατίας!    

(γ) Αντιστοίχως, αντιφατική εμφανίζεται και η επιλογή του Spanο να απευθυνθεί στο ακροατήριο του Πανεπιστημίου Arktulu, στην πόλη Mardin, εξαίροντας την ανοχή και τη διαφορετικότητα ως αυτονόητες ποιότητες του δικαιώματος στην ελευθερία της σκέψης και αδιάσπαστη προϋπόθεση της θρησκευτικής ελευθερίας. Ο σημερινός συνωστισμός στις τουρκικές φυλακές είναι δυστυχώς αδιάψευστο τεκμήριο του τρόπου, με τον οποίο η χώρα αντιλαμβάνεται εν τοις πράγμασι, την άσκηση του δικαιώματος.

Στο πλαίσιο καλοπροαίρετου αντίλογου, θα μπορούσε να αποδοθεί στον πρόεδρο του ΕΔΔΑ η πρόθεση να συνετίσει με τις δημόσιες παρεμβάσεις του, τη συστηματικά αποκλίνουσα τουρκική εξουσία. Όμως, δεν πρόκειται δυστυχώς, περί αυτού. Οι διπλωματικές και ακροθιγείς αναφορές του Spanó σε αποφάσεις του ΕΔΔΑ που αφορούν την Τουρκία, απέχουν πολύ από τη συγκλονιστική επικαιρότητα της χώρας. Το αληθινό πρόβλημα της Τουρκίας, εδώ και πολύ καιρό, αφορά τη συντριβή του κράτους δικαίου. Και προς αυτή την κατεύθυνση, η κατήχηση με όρους πολιτικής ορθότητας δεν προσφέρει σπουδαίες υπηρεσίες, ούτε διαθέτει τη δυναμική να παιδαγωγήσει τους εκτροχιασμένους θεσμούς ή να ανατάξει τα δεδομένα.

Στη σκληρή κριτική που επιφύλαξαν στην πρωτοβουλία του Spanο εμβληματικοί τίτλοι, όπως ο Monde[4], παρατηρητήρια δικαιωμάτων, ανεξάρτητοι οργανισμοί κοκ, κοινός τόπος είναι η απομείωση του κύρους του δικαστηρίου, η επιλεκτική αποσιώπηση των ανοιχτών εκκρεμοτήτων της Τουρκίας και ασφαλώς, η παράλειψη εμφατικής ανάδειξης τής κατ’ εξακολούθηση παραβίασης θεμελιωδών δικαιωμάτων. Χειρότερο δε όλων: η διπλωματική ευπρέπεια του προέδρου και η αφηγηματική άμβλυνση των αναφορών του στα μεγάλα επίδικα της χώρας, νομιμοποίησε χωρίς υποσημειώσειςκαι επιφυλάξεις, το κρατούν statusquo. Εδώ, όμως είναι που ο διπλωματικός καθωσπρεπισμός παραβίασε το καθήκον αλληλεγγύης προς τη δοκιμαζόμενη χώρα, με την οποία επί της αρχής και στο πλαίσιο της ΕΣΔΑ, μοιραζόμαστε τις ίδιες αξίες. Η πάση θυσία προσπάθεια να περισωθούν ισορροπίες και συσχετισμοί είναι βέβαιο ότι στη δρώσα πολιτική, ωφελεί μόνο τους ισορροπιστές και τις ιδιωτικές τους ατζέντες. Αντιθέτως, επιφέρει έως και ανήκεστη βλάβη στα δικαιώματα και στους πολύπαθους φορείς τους καταδικάζοντάς τους σε μοναξιά και περιθωριοποίηση.

Το ελληνικό παράδειγμα είναι ενδεικτικό: η έξοδος από την περίοδο της ασφυκτικής, επτάχρονης δικτατορίας οφείλει πολλά στην πίεση που ασκήθηκε από τους μηχανισμούς του Συμβουλίου της Ευρώπης. Η συμβολική απονομιμοποίηση διεθνώς της τραγικής, πολιτειακής παρωδίας που είχαν επιβάλει στη χώρα οι συνταγματάρχες σήμανε την αρχή του τέλους του ανελεύθερου καθεστώτος, ενώ επιτάχυνε σημαντικά τη μετάβαση στη δημοκρατία.

Η δύναμη των συμβόλων είναι μέρος της προστιθέμενης αξίας των θεσμών, όταν οι τελευταίοι έχουν πλέον εμπεδωθεί στη συνείδηση των πολιτών και κατοχυρώσει διά της αξιοπιστίας τους αναγνωρίσιμο branding. Η εθιμοτυπία της επίσκεψης Spanο καθ’ υπαγόρευση μιας κανονικότητας πλήρως αναντίστοιχης προς την πραγματικότητα του επιχώριου κράτους δικαίου στην Τουρκία, αποδόμησε αυτό ακριβώς το θεσμικό brandingτου εμβληματικού δικαστηρίου.

Στον αντίποδα των αφορισμών του Φ. Πεσόα, η πολύτιμη και εύθραστη ισορροπία των θεσμών του κράτους δικαίου προϋποθέτει την ακεραιότητα των συμβόλων. Διαφορετικά «όλα αυτά είναι λάθος, όλα αυτά δε θέλουν να πουν τίποτα»[5].

*Η Dr Αικατερίνα Π​ΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ είναι Δικηγόρος, Μέλος στην ​Αρχή Διασφάλισης Απορρήτου των Επικοινωνιών​.

[1]Βλ. ωστόσο, Ανθόπουλο (Χ.), «Η επίσκεψη του Προέδρου του ΕΔΔΑ στην Τουρκία», ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ, 13.09.2020 – διαθέσιμο εδώ. Βλ. επίσης εδώ.

[2]Βλ. ενδεικτικά, JÉGO (M.), “Le juge européen Robert Spano à Istanbul, entre flagornerie et esquive”, Le Monde, 10.09.2020 – διαθέσιμο εδώ. LEJEUNE (B.), «“Duplicité etmanipulation”: les dessous de la rencont re du président de la CED Havec Erdogan», Les valeurs actuelles, 09.09.2020 – διαθέσιμο εδώ.

[3]Βλ. εδώ .

[4]Op.cit, υποσ. 2.

[5]Fernando Pessoa, Ιστορίες του Αλμπέρτο Καεϊρο, Εισαγωγή – Μετάφραση Μ. Παπαδήμα, Αθήνα, Gutenberg, 2014, V., σελ.40.