Ροζ υποκουλτούρα

Το αμερικάνικο τηλεοπτικό πρόγραμμα The Bachelor γνωρίζει επιτυχία σε 37 χώρες, από τον Καναδά ως την Ινδία, κι από την Κίνα ως τη Σουηδία. Η εκπομπή έχει εκατομμύρια followers στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και άλλους τόσους επικριτές που διαμαρτύρονται στα κανάλια και ζητούν την διακοπή του. Οι υποστηρικτές του προγράμματος το αποκαλούν κοινωνικό πείραμα και οι επικριτές του τηλεσκουπίδι.

Η τηλεθέαση της εκπομπής συνιστά και η ίδια ένα αξιοσημείωτο κοινωνικό φαινόμενο. Γυναίκες πολύ διαφορετικές μεταξύ τους – κοινωνικά, οικονομικά, μορφωτικά - παρακολουθούν συστηματικά την εκπομπή, περνούν ώρες να σχολιάζουν στο τουίτερ τις αντιδράσεις των παικτών, διοργανώνουν πάρτι ώστε να δουν το πρόγραμμα με τις φίλες τους και να μοιραστούν τον εθισμό τους.

Κατά την άποψή μου, η ροζ συνταγή στην οποία βασίζεται η επιτυχία της εκπομπής είναι απλή: ασχολείται με τις ρομαντικές περιπέτειες τυποποιημένα ετεροφυλόφιλων γυναικών που κινούνται σε κοσμοπολίτικο περιβάλλον, ακολουθώντας πιστά την τρέχουσα μόδα, απολαμβάνοντας ανέμελα μια σειρά από ερωτικές εμπειρίες, χωρίς όμως να παρεκκλίνουν από τον παραδοσιακότερο όλων των στόχων: την «αποκατάστασή τους» μέσω ενός «καλού» γάμου.

Αυτό είναι άλλωστε το υλικό από το οποίο εδώ και δεκαετίες αντλεί η ροζ (υπο)κουλτούρα. Τα προϊόντα της -μυθιστορήματα, ταινίες, τηλεοπτικές σειρές, βιβλία αυτοβοήθειας, περιοδικά - απευθύνονται σχεδόν σε γυναίκες κάθε φυλής, ηλικίας, μορφωτικού επιπέδου, κοινωνικής τάξης και πολιτικής ιδεολογίας. Η νεαρή γυναίκα καριέρας που πριν καταλήξει στο γάμο απολαμβάνει μια σειρά από ερωτικές περιπέτειες αποτελεί πλέον πρότυπο λογοτεχνικής και τηλεοπτικής ηρωίδας από τη Λατινική Αμερική ως την Ιαπωνία και από τις Φιλιππίνες ως τις πρώην κομμουνιστικές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης.

Έχει συχνά τονιστεί ο συντηρητικός χαρακτήρας των ροζ προϊόντων που στην ουσία αποτελούν παραλλαγές του γνωστού παραμυθιού της Σταχτοπούτας: το πριγκιπόπουλο ερωτεύεται την όμορφη, ενάρετη, μα παρεξηγημένη, αφανή ή ατυχή κοπέλα, αλλάζοντας τη ζωή της για πάντα.

Υπάρχουν όμως τουλάχιστον δύο ακόμα διαστάσεις που τονίζονται σε αυτά τα προϊόντα, και οι οποίες είναι -κατά την άποψή μου- ιδιαίτερα προβληματικές. Η πρώτη είναι πως κάθε γυναίκα έχει ως κύριο αντίπαλο στη ζωή τις άλλες γυναίκες: απέναντι σε αυτές θα πρέπει να αμυνθεί και επ’ αυτών πρέπει να υπερισχύσει ώστε να κατακτήσει ή να κατακτηθεί από τον άντρα. Επιπλέον η περιπόθητη σχέση μαζί του θα αποβεί λυτρωτική αποκλειστικά για μία γυναίκα, ενώ οι συνθήκες ζωής των υπολοίπων γυναικών που λειτουργούν ανταγωνιστικά προς αυτήν, παραμένουν ουσιαστικά και τιμωρητικά αμετάβλητες.

Η δεύτερη προβληματική διάσταση έγκειται στο ότι τα ροζ προϊόντα προάγουν στερεότυπα που στηρίζονται και ταυτόχρονα ενισχύουν το χάσμα ανάμεσα στα φύλα, παρουσιάζοντας τις όποιες διαφορές τους σαν κάτι αποκλειστικά "φυσικό" και όχι ως άθροισμα βιολογίας, περιβάλλοντος, κοινωνικών προτύπων συμπεριφοράς, ψυχικών ή πολιτισμικών παραγόντων. Οι άνδρες βρίσκονται πάντα στον αντίποδα, είναι το «άλλο», το διαφορετικό που η ηρωίδα οφείλει να καταλάβει, να ερμηνεύσει και εντέλει να αλλάξει - αν και ουσιαστικά παραμένουν μια ομάδα που ποτέ δεν αποκτά πραγματική υπόσταση, αφού σπάνια εμφανίζονται στις ροζ ταινίες, τις εκπομπές και τα μυθιστορήματα, ολοκληρωμένοι κι αληθοφανείς ανδρικοί χαρακτήρες. 

Στο The Bachelor ο άντρας έχει το δικαίωμα από θέση ισχύος να επιλέγει την εκλεκτή του ανάμεσα σε είκοσι ψυχολογικά ευάλωτες γυναίκες -λόγω του έντονου ανταγωνισμού και της τηλεοπτικής έκθεσης,- σαδιστικά παίζοντας με τα συναισθήματα και τις αδυναμίες τους, συχνά δοκιμάζοντας τις ερωτικές τους δεξιότητες, λες και αναζητά ένα αντικείμενο από τα ράφια του σούπερ μάρκετ που θα ικανοποιεί πιο αποτελεσματικά τις ανάγκες και τις επιθυμίες του, απορρίπτοντας τα υπόλοιπα ως ανεπαρκή και ελαττωματικά.

Κάποιες φεμινίστριες, κυρίως στη Βρετανία, θεωρούν ως θετικό βήμα τη δημιουργία της τηλεοπτικής σειράς «The Bachelorette», εφόσον εκεί μπορούμε επιτέλους να παρακολουθήσουμε μια γυναίκα να αντιστρέφει τους όρους και έχοντας υιοθετήσει δίχως τύψεις μια βαθιά σεξιστική συμπεριφορά να αντικειμενοποιεί και να υποτιμά τους άντρες, δίνοντάς τους ένα μάθημα.

Δεν κατανοώ, όμως, πως η αντιγραφή της σεξιστικής συμπεριφοράς κάποιων αντρών από νεαρές γυναίκες μπορεί να βοηθήσει στις μέρες μας την ισότητα των φύλων, και την ανάπτυξη ειλικρινών σχέσεων μεταξύ ανδρών και γυναικών. Η μηχανική αντιστροφή των ρόλων που αναπαράγει ανισότητες δίχως να υπονομεύει τις καρικατούρες – γυναικείες και ανδρικές – από τις οποίες θρέφεται η ροζ κουλτούρα δεν συνιστά, κατά την γνώμη μου, κάτι ιδιαίτερα φιλελεύθερο ή επαναστατικό.  Άλλωστε, όπως έχω επισημάνει και σε άλλα κείμενά μου, ο σεξισμός δεν έχει φύλο.