Προβλήματα στον διάλογο επιστήμης και κοινωνίας

Πέραν της αντικειμενικής αλήθειας, των δοξασιών, της φημολογίας, των ψευδών ειδήσεων και των καθαρών επιστημονικών αποδείξεων παραμένει το θλιβερό γεγονός ότι η νόσος Covid-19 έχει προκαλέσει πρωτόγνωρης μορφής εμφύλιο πόλεμο και διχασμό στην παγκόσμια κοινωνία. Το ανησυχητικό φαινόμενο δεν είναι μόνον η μεγάλη διάδοση των μη-θεμελιωμένων επιστημονικά αυθαιρέτων απόψεων, οι οποίες πολύ συχνά αποκαλούνται θεωρίες συνομωσίας. Ίσως όμως και η Ορθολογική Επιστήμη των ημερών μας θα πρέπει να αναρωτηθεί για ποιους λόγους υπάρχουν αμφισβητίες της, για ποιο λόγο δεν γίνεται αυτονόητα (100%) αποδεκτός ο καθαρός λόγος της επιστήμης; Ο κόσμος του Ορθού Λόγου οφείλει λοιπόν να προβληματιστεί σοβαρά γύρω από την αποτυχία του διαλόγου της επιστήμης με τη σύγχρονη κοινωνία. Ίσως τελικά η επικοινωνία της επιστήμης με την κοινωνία να παρουσιάζει σήμερα κάποιο σοβαρό ρήγμα. Αν κάτι πρωτοποριακό δεν μπορείς να το εξηγήσεις με απλότητα σε έναν 6χρονο μαθητή τότε σημαίνει ότι δεν το έχεις καταλάβει ούτε ο ίδιος, έλεγε ο σοφός φυσικός Albert Einstein.

Όταν η επιστήμη αναφέρεται όλο και περισσότερο στην οικονομία και λιγότερο στον άνθρωπο, γίνεται πλέον δύσκολο να πείσει την κοινωνία για το όφελος που παράγει. Επίσης το ζήτημα ίσως είναι πρωτίστως πολιτισμικό. Η επιστήμη έχει καταστεί σήμερα η κυρία συντεταγμένη ενός άκρως τεχνολογικού πολιτισμού. Ενός πολιτισμού που χάνει καθημερινά την ουμανιστική του διάσταση. Και δυστυχώς η ίδια η ιατρική έχει ταυτιστεί πλέον με αυτού του είδους την επιστήμη.

Σήμερα οι  επιστήμονες οφείλουν επίσης να καταστήσουν περισσότερο κατανοητό στην κοινωνία ότι η Επιστήμη έχει Κανόνες και Μεθοδολογία για την κατάκτηση της γνώσης. Μπορεί τους τελευταίους δυο αιώνες σταδιακά η Επιστήμη (πολλές φορές με σημαντική ευθύνη των επιστημόνων) να υποκατέστησε τη Θρησκεία στην συνείδηση των ανθρώπων. Δεν έχει όμως ακόμη ξεκαθαρίσει η Επιστήμη (στον διάλογο της με την κοινωνία) ότι απόλυτες αλήθειες, δόγματα και παντογνώστες στο πεδίο της επιστήμης δεν νοούνται. Ακόμη και στην θετικότερη των επιστημών, την Φυσική, έχουμε πρακτικά τριών ειδών συνυπάρχουσες «Φυσικές». Της Σχετικότητας, της Κβαντικής Μηχανικής και της Νευτώνειας στην οποία πρακτικά ζούμε όσον αφορά την καθημερινότητα μας, προς το παρόν οι τρεις διαφορετικές «Φυσικές» είναι ασύμβατες μεταξύ τους. Επίσης ορατή γίνεται η προσπάθεια (κατά την άποψή μου) εμπειρικών Τεχνών, όπως για παράδειγμα η Οικονομία και η Κοινωνιολογία να αποκτήσουν χαρακτηριστικά Θετικής Επιστήμης. Οπως είχε μάλιστα δηλώσει ο κορυφαίος οικονομολόγος John Kenneth Galbraith: «Το μόνο αποτέλεσμα των προβλέψεων των οικονομολόγων είναι να καθιστούν αξιόπιστη την αστρολογία».
Ίσως στην περίπτωση της πανδημίας Covid-19 θα έπρεπε από την αρχή να τονισθεί στο κοινό ότι οι βιολογικές επιστήμες βαδίζουν ψηλαφώντας και δεν έχουν ακόμη (την όποια) λύση μπροστά σε ένα καινοφανές, δυνητικά επικίνδυνο για τη ζωή, βιολογικό φαινόμενο.

Νομίζω οτι αυτό που επίσης βλέπουμε να συμβαίνει σε σχέση με την πανδημία Covid-19, σε παγκόσμιο επίπεδο, δεν είναι αμιγές  πρόβλημα της ίδιας της επιστήμης. Η επιστήμη σίγουρα έχει θέματα στο διάλογο με την κοινωνία αλλά δεν βρίσκεται εκεί ολόκληρο το πρόβλημα. Θεωρώ ότι σημαντικό μέρος του προβλήματος είναι η δημιουργία  αυτοματισμών ταχείας διασποράς κυρίως μέσω των κοινωνικών δικτύων (social  media) αλλά και γενικότερα μέσω των ΜΜΕ. Και αυτό επιτυγχάνεται  όταν ταυτίζουμε λογικές φωνές που εκφράζουν σκεπτικισμό-αμφισβήτηση και  θέτουν σοβαρά ερωτήματα με θεωρίες πλήρως αστείου/σαθρού υποβάθρου.

Χρήζει ιδιαίτερης μελέτης το ζήτημα επιστημόνων που υποστηρίζουν οι ίδιοι μη αντικειμενικά θεμελιωμένες απόψεις. Για παράδειγμα υπάρχουν σήμερα ακόμη και γιατροί (ελάχιστοι θεωρώ) οι οποίοι συμμερίζονται θέσεις εναντίον των εμβολιασμών γενικά ή σε ειδικές περιπτώσεις.
Η επιστήμη και η κατανόησή της δεν έχει σε πολλές περιπτώσεις άμεση σχέση με τυφλές ιδεολογικές πεποιθήσεις. Ένα άτομο ξεκινά με την άρνηση μιας κατάστασης πραγματικής. Γιατί η αποδοχή της είναι πιο απειλητική γι' αυτόν από την παραδοχή της. Ενισχύεται αυτό από την ανάγκη για «μοναδικότητα». Κάποιος που αποδέχεται μια θεωρία συνωμοσίας, αποδέχεται πολύ πιο εύκολα και άλλες μετά. Κάπου εκεί έρχονται τα ΜΜΕ και σήμερα τα social media και δίνουν τη δυνατότητα της «ένταξης» σε Ομάδα, αυτό η κοινωνική ψυχολογία το έχει ερευνήσει.

Το γενικό κοινό είναι απόλυτα βέβαιο ότι οι επιστήμονες-ερευνητές δημοσιεύουν πάντα την αλήθεια και η έννοια ψεύτικο ή ψέμμα είναι ασύμβατη με την ουσία της επιστήμης. Δυστυχώς οι στατιστικές και τα  επιστημονικά στοιχεία δείχνουν ότι τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι πάντα. Οι επιστήμονες είναι και οι ίδιοι κοινοί θνητοί (όπως όλοι μας) οι οποίοι μάλιστα ολοένα και περισσότερο, σύμφωνα με μια σοβαρή μελέτη (2012), δημοσιεύουν συχνά  ψεύτικες μελέτες με «κατασκευασμένα» στοιχεία, μελέτες με παλαιά στοιχεία που πλασάρονται ως καινούργια και μελέτες που βασίζονται στη λογοκλοπή.

Μια σημαντική εργασία που δημοσιεύτηκε το 2012 από τους ερευνητές Ferric C. Fang, R. Grant Steen, and Arturo Casadevall (PNAS October 16, 2012) εξέτασε 2047 δημοσιευμένες ερευνητικές εργασίες που είχαν αποσυρθεί για διάφορους λόγους από επιστημονικά περιοδικά μετά το έτος 1940.
Ιδού τι καρπούς απέδωσε η αναζήτησή τους: μόλις το 21,3% των αποσύρσεων αφορούσε λάθος ενώ, αντιθέτως, το 67,4% αφορούσε επιστημονικά «παραστρατήματα»- συμπεριλαμβανομένων απάτης ή υποψίας για απάτη (ποσοστό 43,4%), παρουσίασης ενός παλαιότερου άρθρου ως καινούργιου σε άλλο επιστημονικό έντυπο (14,2%) καθώς και λογοκλοπής (9,8%). Ωστόσο ο καθηγητής Arturo Casadevall που μετείχε στην έρευνα τονίζει  ότι πρέπει να δούμε τα πράγματα υπό το σωστό πρίσμα. «Παρ’ ότι η επιστημονική απάτη έχει αυξηθεί, πρέπει να αναφέρουμε πως με βάση το σύνολο της επιστημονικής παραγωγής η απόσυρση μελετών εξαιτίας απάτης αντιστοιχεί σε 1 ανά περίπου 10.000 άρθρα. Ετσι τελικώς δεν μπορούμε να πούμε ότι τα ποσοστά είναι μεγάλα, ενώ πρέπει επίσης να υπογραμμίσουμε ότι η πλειονότητα των επιστημόνων δεν συμμετέχει σε «κατασκευασμένες» μελέτες. Την ίδια στιγμή βέβαια είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι προφανώς υπάρχουν και μελέτες που ενώ αποτελούν προϊόν απάτης δεν αποσύρθηκαν ποτέ, ακριβώς επειδή το σύστημα θέλει από πολλές πλευρές να καλύψει την απάτη – κάτι τέτοιο δεν θα βόλευε ούτε τους επιστήμονες ούτε τα ακαδημαϊκά ιδρύματα τα οποία εκπροσωπούν ούτε τα επιστημονικά περιοδικά».
Σε κάθε περίπτωση, σύμφωνα και με τους συγγραφείς της παραπάνω μελέτης, ακόμη και μια περίπτωση επιστημονικής απάτης, κυρίως σε ό,τι αφορά τις βιοϊατρικές επιστήμες, μπορεί να έχει μεγάλες επιπτώσεις στην  κοινωνία. Ο Dr Fang αναφέρει ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα που δείχνει τη δύναμη μιας προβληματικής επιστημονικής δημοσίευσης και τον αρνητικό αντίκτυπό της σε παγκόσμιο επίπεδο. «Δεν πρέπει να ξεχνούμε την περίπτωση του βρετανού χειρουργού και ερευνητή Andrew Wakefield, ο οποίος το 1998 δημοσίευσε στην έγκριτη επιθεώρηση «The Lancet» μελέτη η οποία συνέδεε το εμβόλιο της ιλαράς – παρωτίτιδας – ερυθράς (MMR) με τον αυτισμό, καθώς και με τη φλεγμονώδη νόσο του εντέρου. Η μελέτη αυτή οδήγησε σε ένα παγκόσμιο αντιεμβολιαστικό κίνημα, το οποίο ακόμη δεν έχει σβήσει. Ωστόσο έπειτα από ενδελεχείς έρευνες, οι οποίες μάλιστα ξεκίνησαν από τον Τύπο, και συγκεκριμένα από έρευνα των «Sunday Times», αποδείχθηκε ότι πίσω από τη μελέτη υπήρχε «χοντρή» σύγκρουση συμφερόντων: εκτός του ότι ο Wakefield είχε εκμεταλλευθεί παιδιά με αυτισμό υποβάλλοντάς τα, χωρίς τη συγκατάθεση των γονέων τους, σε περιττές εξετάσεις στη συνέχεια «μαγείρευε» τα αποτελέσματα κατά το δοκούν, με στόχο να δημιουργήσει πανικό και στη συνέχεια σε συνεργασία με εταιρείες να προωθήσει εξετάσεις για πιθανή ύπαρξη αυτισμού στα εμβολιασμένα παιδιά». Η υπόθεση τελικώς αποκαλύφτηκε, το «Lancet» απέσυρε τη μελέτη το 2010 και ο Wakefield έχασε την άδεια ασκήσεως επαγγέλματος. Το κακό όμως είχε ήδη γίνει, σύμφωνα με τον Dr Fang: «Η επιστημονική κοινότητα πάσχισε επί έτη να αναστρέψει το αντιεμβολιαστικό κλίμα, το οποίο ουσιαστικώς ξεκίνησε από μια απάτη». Ο Dr Fang τονίζει ότι περιπτώσεις σαν και αυτή δυστυχώς «γεννούν» δυσπιστία στην κοινωνία προς όλον τον επιστημονικό κλάδο, κάτι που είναι άδικο, αφού η πλειονότητα των επιστημόνων δουλεύει για το κοινό καλό.

Δυστυχώς, πολύ πρόσφατα, στα πλαίσια της πανδημίας Covid-19 υπήρξε ένα ακόμη μεγάλο πλήγμα στην αξιοπιστία των επιστημονικών δημοσιεύσεων με τεράστιο κοινωνικό αντίκτυπο.
Μια μεγάλου εύρους μελέτη η οποία δημοσιεύτηκε στην έγκριτη ιατρική επιθεώρηση «The Lancet» και στην οποία συμπεριλαμβάνονταν δεδομένα που αφορούσαν 96.000 ασθενείς με Covid-19 οι οποίοι είχαν νοσηλευτεί σε 671 νοσοκομεία ανά τον κόσμο κατέληγε στο συμπέρασμα ότι η υδροξυχλωροκίνη, ένα από τα φάρμακα τα οποία βρίσκονται σε κλινικές δοκιμές για τη νόσο, όχι μόνο δεν συνέβαλλε στην ανάρρωση, αντιθέτως αύξανε την πιθανότητα θανάτου! Το συμπέρασμα της μελέτης αυτής ήταν άκρως ανησυχητικό για χιλιάδες ασθενείς και οδήγησε τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ) να σταματήσει τις κλινικές δοκιμές για το φάρμακο οι οποίες διενεργούνταν υπό την εποπτεία του.

Στη συνέχεια όμως περισσότεροι από 200 επιστήμονες έθεσαν υπό αμφισβήτηση τα συμπεράσματα της μελέτης ενώ η δημοσιογραφική έρευνα αποκάλυψε ότι η μελέτη βασίστηκε σε δεδομένα ασθενών τα οποία παρείχε μια μικρή αμερικανική εταιρεία, η οποία δεν διέθετε ούτε το προσωπικό ούτε τα μέσα για να συλλέξει και να επεξεργαστεί δεδομένα από νοσοκομεία διαφορετικών χωρών. Πολύ περισσότερο δε ότι αρκετά δεδομένα προέρχονταν από αφρικανικές χώρες των οποίων τα νοσοκομεία δεν έχουν την υποδομή παραγωγής τέτοιων δεδομένων, ενώ νοσοκομεία άλλων χωρών τα οποία διέθεταν τέτοιου είδος υποδομή αποκάλυψαν ότι δεν είχαν ποτέ συνεργαστεί με την εταιρεία.
Η πρώτη αποκάλυψη έφερε και την επόμενη: σε δεδομένα της ίδιας εταιρείας βασίστηκε άλλη μία μελέτη η οποία είχε δημοσιευτεί στην εξίσου έγκριτη ιατρική επιθεώρηση «New England Journal of Medicine» (NEJM) και σύμφωνα με την οποία φάρμακα τα οποία λαμβάνονται για την υπέρταση δεν είναι επικίνδυνα για τους ασθενείς με Covid-19. Ετσι σήμερα το σοβαρό ερώτημα της επικινδυνότητας ή μη αυτών των φαρμάκων παραμένει ανοιχτό.

Και δεν είναι το μόνο: διερωτάται κανείς πώς μια εταιρεία μπόρεσε να εξαπατήσει τους επιστήμονες στους οποίους παρείχε τα δεδομένα, τα δύο κορυφαία ιατρικά επιστημονικά περιοδικά που δημοσίευσαν τις μελέτες αλλά και τον ΠΟΥ, ο οποίος υποτίθεται ότι αποτελεί εγγύηση προστασίας κάθε κλινικής παρέμβασης σε καιρούς κηρυγμένης πανδημίας.
Και οι δύο αυτές μελέτες ανάγκασαν τους συγγραφείς να αποδεχτούν όσα προαναφέρθηκαν, να κάνουν συνείδηση την παραπλάνηση που υπέστη ο επιστημονικός κόσμος, οι ασθενείς και γενικότερα η κοινωνία και να αποσύρουν τις δημοσιεύσεις αυτές. Βέβαια το πλήγμα στην αξιοπιστία των δύο κορυφαίων ιατρικών επιθεωρήσεων είναι τεράστιο, ιδιαίτερα στα πλαίσια μιας πανδημίας που οφείλεται σε έναν νέο ιό και προκαλεί δυνητικά θανατηφόρα νόσο.

Οι επιστήμονες, είναι και εκείνοι κοινοί θνητοί, οι οποίοι (ευτυχώς πολύ σπάνια) μπορεί να περιπίπτουν σε σοβαρές αμαρτίες παραβίασης των αρχών αναζήτησης της αλήθειας. Η Επιστήμη διατρέχει στην εποχή μας τον κίνδυνο να γίνει αντιληπτή από την κοινωνία ως Νέα Θρησκεία και αυτό καταργεί ουσιαστικά την επιστημονική σκέψη η οποία στοχεύει στην (χωρίς προκατάληψη) διαρκή αναζήτηση και αποκάλυψη της ορθολογικής αλήθειας. Η μεγάλη διάδοση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στην εποχή μας καλλιεργεί έναν παθολογικό ναρκισσισμό ο οποίος ευνοεί αυτοματικούς μηχανισμούς διάδοσης των αντιεπιστημονικών θέσεων. Ο επιστημονικός κόσμος οφείλει όμως να εξετάσει με ποιο τρόπο μπορεί να βελτιώσει τον διάλογο με την σημερινή κοινωνία της παθολογικής αμφισβήτησης κάθε αξίας και αυθεντίας.

ΥΓ.  Ο Θανάσης Δρίτσας επιθυμεί να ευχαριστήσει τον Καθ. κο Αναστάσιο Γερμενή, τον Παιδοχειρουργό κο Άγγελο Μαράντο, τον Νευρολόγο κο Αριστείδη Παπαθεοδώρου, τον Ψυχίατρο κο Ευριπίδη Ευριπίδου και όλους τους εκλεκτούς φίλους που μέσα από τα σχόλια τους σε πρόσφατη (γόνιμη) συζήτηση στα social media συνεισέφεραν όλοι στη γέννηση του παρόντος άρθρου.


Βιβλιογραφικές (4) αναφορές στα ακόλουθα links:

https://www.theguardian.com/world/2020/jun/12/covid-19-studies-based-on-flawed-surgisphere-data-force-medical-journals-to-review-processes

https://www.psychologynow.gr/arthra-psyxologias/koinonia/koinoniki-psyxologia/3937-i-pisti-se-theories-sinomosias-ikanopoiei-tin-anagki-na-fainontai-monadikoi.html

https://www.pnas.org/content/109/42/17028

https://www.tovima.gr/2012/12/02/science/epidimia-epistimonikis-apatis/

https://en.m.wikipedia.org/wiki/Retractions_in_academic_publishing